Rum Melkitlerin Katolik Propagandasına Maruz Kalması (1724-1856)

Osmanlı Devleti, XVIII. yüzyıl başlarından itibaren Avrupa karşısında hemen her alanda gerilemeye başlamıştır. Bu gerilemenin bir sonucu olarak Osmanlı ülkelerinde yaşayan çeşitli dinden ve ırktan milletler de Avrupa’nın müdahale ve istismarına açık hale gelmişlerdir. Vatikan ve Fransa’nın öncülüğünde kurulan Katolik Cizvit, Kapuçin ve Fransisken misyoner teşkilatları, yüzyılın başlarından itibaren Doğu Akdeniz’e gelerek öncelikle Hıristiyanlığın doğduğu ve geliştiği ilk şehirlerden olan Kudüs, Antakya ve İskenderiye’de yaşayan Müslümanlardan ve Yahudilerden cemaat devşirmek istemişlerdi. Ancak bunda başarılı olamayınca daha çok Ermenilerden, Rumlardan ve Araplardan oluşan Ortodoks cemaat içinde, Katolik misyonerlerden en çok etkilenen ilk topluluk Ermeniler olmuştur. Osmanlı Devleti, Ermeni Gregoryen ve Fener Rum Ortodoks Patriklerinin ısrarıyla bazı tedbirler almasına ve hatta gayrimüslimlerin mezhep değiştirmelerini yasaklayan bir de kanun çıkarmasına rağmen misyoner faaliyetler durmamıştır. Bu süreç 1724’ten 1916 yılına kadar devam ederek uluslararası aktörlerin de açıktan taraf oldukları bir çeşit mezhepler arası savaşa dönüşmüştür. Osmanlı Devleti, Fransa’nın baskısıyla 1830’da Ermeni Katolik Patrikliğini tanımak zorunda kalmıştır. Ortodoksluktan Katolikliğe geçen ve M. 451 yılında Kadıköy Konsili ile aforoz edilerek resmi kilise anlayışına bağlı kaldıkları için Mısır ve Suriye’ye göçen kolonilerin oluşturduğu Rum Melkitler de kısa bir süre sonra yeni kurulan Ermeni Katolik Patrikliğine bağlanmışlardı. Ancak Rum Melkitler, bu patriklikten 1848’de bağımsızlıklarını almayı başardılar ve aynı yıl müstakil Rum Melkit Katolik Patrikliği’ni kurdular. Buna rağmen Avrupalıların bu cemaatler üzerinden sürdürdükleri misyoner faaliyetleri ve politikalar hiçbir zaman son bulmamıştır. Fransa Rum Melkitleri, Rusya ise diğer Rum ve Arap Ortodoksları kullanarak yeni politik manevralar geliştirmişlerdir ve bu cemaatler vasıtasıyla Osmanlının iç işlerine müdahale ederek birtakım tavizler koparmaya çalışmışlardır. Cemaatler arası bir mücadele olarak başlayan ve 1856’dan sonra uluslararası strateji savaşlarına dönüşen bu faaliyetlerin, 1724-1856 ve 1856-1916 yılları arasında olmak üzere iki ayrı bölümde incelenmesinin daha uygun olacağı düşünülmüştür. Çalışmanın 1724-1856 yılları arasını kapsayan bu ilk bölümünde, Vatikan ve Fransa ekseninde teşkilatlanan ve Osmanlı millet sisteminin parçalanmasına yönelik misyonerler faaliyetler üzerinde durulmuştur. Çalışmanın 1856-1916 yılları arasını kapsayan ikinci kısmı ise ayrı bir makale konusu olarak ele alınıp incelenmiştir.

Exposure of Rum Melkites to The Catholic Propaganda (1724-1856)

Ottoman Empire, by the beginning of the XVIII. century, began to decline in almost all areas against Europe. As a result of this decline, nations of various religions and races living in the Ottoman countries have also become vulnerable to European intervention and exploitation. Founded under the leadership of the Vatican and France, the Catholic Jesuit, Capuchin and Franciscan missionary organizations came to the Eastern Mediterranean from the beginning of the century and wanted to recruit Muslims and Jews living in Jerusalem, Antakya and Alexandria, the first cities where Christianity was born and developed. However, when it failed, Armenians were the first to be most influenced by Catholic missionaries among the Orthodox community of Armenians, Greeks and Arabs. Although the Ottoman Empire took some measures with the insistence of the Armenian Gregorian and Fener Greek Orthodox Patriarchs and even passed a law that prohibited non-Muslim sectarian changes, missionary activities did not stop. This process continued from 1724 to 1916 and turned into a kind of inter-sectarian war in which international actors were also openly parties. Under the pressure of France, the Ottoman Empire had to recognize the Armenian Catholic Patriarchate in 1830. The Greek Melkites formed from colonies who moved from Orthodoxy to Catholicism and who were excommunicated with the Kadıköy Council in 451 AD and were bound to the understanding of official churches, were soon attached to the newly established Armenian Catholic Patriarchate. However, in 1848, the Greek Melkites succeeded in gaining their independence from this patriarchate and in the same year they established the independent Greek Melkit Catholic Patriarchate. Nevertheless, the missionary activities and policies of Europeans through these communities have never ended. France has developed new political maneuvers by using Greek Melkites; and Russia by using other Greek and Arab Orthodox and through these congregations, they have intervened in the internal aff airs of the Ottomans and tried to make concessions. It was thought that these activities, which started as an inter-communal struggle and turned into international strategy wars after 1856, would be more appropriate to be examined in two separate sections between 1724-1856 and 1856-1916. In this first part of the study, which covers the years 1724-1856, the missionary activities organized in the axis of the Vatican and France and aimed at the disintegration of the Ottoman millet system were emphasized. The second part of the study, covering the period between1856-1916, has been examined as a separate article subject.

Keywords:

Antioch, Ottoman, Greek, Melkite, Orthodox, Catholic Patriarch,

PDF

___

KAYNAKLAR Arşiv Belgeleri
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Cevdet Adliye (C. ADL) 35/2974, 1135/1722, 40/2384, 59/3570, 83/5029.
Cevdet Dâhiliye (C. DH) 127/6330.
Sadaret Divan-ı Hümayun Mühimme Kalemi (A.DVN. MHM) 10/86.
Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi (HR. MKT) 71/8, 94/77
Divan (Beylikçi) Kalemi Defterleri (A.DVN) 6/3.
İrade Hariciye Tasnifi (İ.HR) 106/5191, 110/5394. Diğer Kaynaklar Aboueid, Suzane Mary, Archbishop Elias Zoghby and His Efforts At Orthodox-Catholic Reconciliation Within The Patriarchate of Antioch: An Exposition in the Light of Contemporary Ecumenical Thought, (Master of Arts, Theology Eastern Christian Studies, Saint Paul University), Ottawa, Canada 2006.
Acartürk, Erturğrul – Kılıç, Ramazan, Osmanlı Devletinde Kapitülasyonların İktisadi ve Siyasi Perspektiften Analizi”, H.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt: 29, Sayı: 2, Ankara 2011, s. 1-21.
Akarli, Engin, The Long Peace: Ottoman Lebanon, 1861-1920, Berkeley: University of California Press, 1993.
Alganer, Yalçın –Çetin, Müzeyyen “Avrupa’da Birlik ve Bütünleşme Hareketleri”, Journal of Live Ekonomics, Sayı: 7, Çanakkale 2016, s. 93-114.
Albayrak, Kadir, “Doğu Hıristiyanlığı: Kavramsal ve Teolojik Çerçeve”, Milel Ve Nihal-İnanç, Kültür Ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi-, (Editör Yazısı), Cilt: 10, Sayı: 2, İstanbul 2013, s. 5-11.
Apaydın, Bahadır, Kapitülasyonlar ve Osmanlı-Türk Adli ve İdari Modernleşmesi, Ankara 2013.
Aslan, Melikşah, Emperyal Rusya Ve Kutsal Topraklara Hac: Rus Ortodoks Köylü Hacılarla Kudüs’e Seyahat (1912), (Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, SBE), Ankara 2014.
Aslansoy, Vakıf, “Jean Chardin Ve Seyahatnamesi”, (Çevirenler: Muhammet Kemaloğlu- Aran Erdebilli), Doğu Araştırmaları, Sayı: 15, 2016/1, s. 75-150.
Aydın, Mehmet, “Türkiye’ye Yönelik Katolik Misyonerliğin Dünü ve Bugünü”, Türkiye’de Misyonerlik Faaliyetleri, Tartışmalı İlmi Toplantı, 17-18 Nisan 2004: (Edt. Prof. Dr. Ömer Faruk Harman), İstanbul 2004, s. 93-122.
Aydın, Mehmet, “Dinlerin Buluşma Noktası: İstanbul”, II. Uluslararası Osmanlı İstanbul’u Sempozyumu Bildirileri (27-29 Mayıs 2014), İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi, (Edt. Feridun M. Emecen, Ali Akyıldız, Emrah Safa Gürkan), İstanbul 2014, s. 843-858.
Aydın, Mehmet, “Hıristiyanlıkta Teslis Doktrini Ve Hıristiyan İ'tizalleri”, İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi, Sayı: 5, Ankara 1982, s. 141-156.
Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, (Haz. Ahmet Kuyaş), İstanbul 2002.
Aydın, Mithat, “Amerikan Protestan Misyonerlerinin Ermeniler Arasındaki Faaliyetleri ve Bunun Osmanlı-Amerikan İlişkilerine Etkisi,” OTAM, Sayı: 19, Ankara s. 80-122.
Bağış, Ali İhsan, Osmanlı Ticareti’nde Gayri Müslimler (1750-1839), Ankar 1983.
Beydilli, Kemal, II. Mahmut Devrinde Katolik Ermeni Cemaati ve Kilisesinin Tanınması (1830), Harvard University, 1995.
Bilgin, Feridun, “Avrupa’ya Sürgün Edilen Endülüs Müslümanları’na (Moriskolar) Osmanlı Devleti’nin Yardımı (XVII. Asır)”, Gaziantep University Journal of Social Sciences, Sayı: 12 (4), Gaziantep 2013, s. 837-852.
Bilim, Cahit, “Tercüme Odası”, AÜ Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi: OTAM, Sayı: 1, Ankara 1990, s. 29-43.
Bengül Bolat-Ayaz, Ratip, “İngiliz Misyonerlik Faaliyetlerinin Osmanlı Devleti’nin Yıkılış Sürecine Etkileri”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 61, Ankara 2017, s. 1-45.
Borrmans, P., “İsa Mesih’in Hıristiyan Tinselliği ve Tasavvufundaki Yeri ve Önemi”, Uluslararası Müslüman-Hıristiyan Diyalog Sempozyumu-II, Yeşilköy 23-24 Eylül 2005, İstanbul 2005, s. 281-298.
Bozkurt, Gülnihal, Alman-İngiliz belgelerinin Ve Siyasi Gelişmelerin ışığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu (1839-1914), TTK Yayınları, Ankara 1996.
Ceylan, Ebubekir, “The Millet System in the Ottoman Empire”, New Millennium Perspectives in the Humanities, (Edit. Judi Upton-Ward), Utah/USA, 2002, s. 245-266.
Cragg, Kenneth, The Arab Christian, A History in the Middle East, Westminster/John Knox Press, 1991.
Cuthbert, Father, The Capuchins, Cilt: I, London 1928.
Çetinoğlu, Oğuz, “Yakın Tarih Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Cevdet Küçük Açıklıyor”, Önce Vatan Gazetesi, 09 Nisan 2016, http://www.oncevatan.com.tr/yakin-trih-anabilim-dali-ogretim-uyesi-prof-dr-cevdet-kucuk-acikliyor-makale,35429.html (Erişim: 07.03.2018, 19:32)
Çolak, Hasan, The Orthodoks Church in the Early Modern Middle East: Relations Between The Ottoman Central Administration and The Patriarchates of Antioch, Jerusalem and Alexandria, TTK Yayınları, Ankara 2015.
Çoruh, Haydar, “Melkit Patrikliği’nin Kuruluşu ve Osmanlı Devleti, Papalık ve Fransa ile İlişkileri (1853-1919)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, Sayı: 39, İstanbul 2018, s. 83-126.
Dalyan, M. Gökhan-Yıldız, Mehmet, “XIX. Yüzyılda Adıyaman Süryani Ve Ermenileri Arasında Katolik Misyonerlik Faaliyetleri”, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 5, Adıyaman 2010, s. 74-85.
Demirci, Abdurrahman, “Medine Vesikası: Oluşum Süreci Ve Zimmet Antlaşmalarına Etkisi”, İSTEM, Yıl: 10, Sayı: 19, Konya 2012, s. 253-271. Deringil, Selim, 19. Yüzyıl Osmanlı Devletinde İhtida ve İrtidad, İstanbul 2017.
Doğru, Cem, “Osmanlı Toplumunda Kapitalist-Girişimci Sınıfın ve İnsan Tipinin Oluşumunu Engelleyen Faktörler”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 11, Sayı: 1, Erzurum 2008, s. 75-91.
Duygu, Zafer, “Julyanist Kristolojiye karşı VIII. Yüzyılda Ermeni ve Ortodoks Süryani Kiliseleri’nin Reaksiyonları”, Yeni Türkiye Dergisi, Sayı: 60, Ankara 2014, s. 1-11.
Efe, Ayla, “Tanzimat’ın Eyalet Reformları 1840-64: Silistre Örneği”, Karadeniz Araştırmaları, Cilt: 6, Sayı: 22, Ankara 2009, s.87-113.
Ekinci, Ekrem Buğra, “Lübnan’ın Esas Teşkilat Tarihçesi”, Amme İdaresi Dergisi, Cilt: 31, Sayı: 3, Ankara 1998, s. 17-35.
Engelhardt, Edouard-Philippe, Tanzimat ve Türkiye, (Çvr. Ali Reşad), Kaknüs Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 1999.
Erdem, Mustafa, “Kıbti Kilisesi Üzerine Bir Araştırma”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 36, Ankara 1997, s. 143-178.
Erdoğan, Emine, “16. Yüzyıl Ortalarında Avrupa’da Mezhep Mücadeleleri ve Osmanlılar”, Dini Araştırmalar, Cilt: 2, Sayı: 5, Ankara 1999, s. 317-330.
Eryılmaz, Bilal, Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslim Teba’anın Yönetimi, İstanbul 1990.
Eryılmaz, Bilal, “Osmanlı Devleti’nde Farlılıklara ve Hoşgörüye Kavramsal Bir Yaklaşım”, Osmanlıdan Günümüze Ermeni Sorunu, Ankara 2001.
Faroqhi, Suraia, “Th e Ottoman Ruling Group and the Religions of its Subjects in the Early Modern Age: a Survey of Current Research”, Journal of Early Modern History, Vol: 14, Brill 2010, s. 239-266.
Fortescue, A., “Batı Süryaniler´den Melkitler”, (Çvr. Meral Ünüvar), Journal of the Assyrian Academic Society, ACSATV Yayınları, Cilt: 10, Sayı: 2, 1996, s. 1-28.
Frazee, Charles A., Katolikler ve Sultanlar: Kilise ve Osmanlı İmparatorluğu (1453-1923), Küre Yayınları, (Trc. Cemile Erdek), İstanbul 2009.
Gül, Serkan, The French Catholic Missionaries In Lebanon Between 1860 and 1914, (Doctora Thesis, Middle East Technical University), Ankara 2015.
Gümüş, Nebi, “Osmanlı’da Birlikte Yaşama Tecrübesi: Ermeniler Örneği”, Milel ve Nihal, Cilt: 6, Sayı: 2, İstanbul 2009, s. 165-198.
Güneş, Ahmet, “Medine Vesikası’nın İslâm Hukuku Açısından Kaynak Değeri”, Ekev Akademi Dergisi, Yıl: 12, Sayı: 34, Erzurum 2008, s. 211-222.
Güngör, Ali İsra, Cizvitler ve Katolik Kilisesi’ndeki Yeri, Berikan Yayınları, Ankara 2001.
Habergetiren, Ömer Faruk, İslam Hukuku’nda Sermaye Ve Sermaye Hareketleri (Sermayenin Oluşumu, Birleşmesi ve Bütünleşmesi), (Doktora Tezi, Harran Üniversitesi SBE), Şanlıurfa 2005.
İskefiyeli, Zeynep, “Ermeni Kimliğinin Oluşumunda Din Faktörü: Hıristiyanlık, Kilise ve Misyonerler”, Akademik İncelemeler, Cilt: 2, Sayı: 1, Yıl: Adapazarı 2007, s. 231-255.
Işık, Ramazan, “1820-1950 Yılları Arasında Suriye Ve Lübnan’da Protestan Misyonerlerin Kadınlara Yönelik Faaliyetleri”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Fırat Üniversitesi Yayınları, Sayı: 15/2, Elazığ 2010, s. 167-187.
Iwas, Mor Ignatıus Zakka I, The Syrian Orthodox Church of Antioch At a Glance, (Çevr. Emmanuel H. Bısmarjı), Şam 2008.
Jeffery, Arthur, Bîrûnî’nin Karşılaştırmalı Dinler Tarihine Katkısı”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (Çvr: Muhammet Tarakcı), Cilt: 19, Sayı: 2, 2010, s. 315-352.
Kaplan, İbrahim, Erken Dönem Müslüman-Hıristiyan Teolojik İlişkileri, (Doktora Tezi, A.Ü., SBE), Ankara 2006.
Kara, Adem, “XIX. Yüzyılda Osmanlı Anadolu’sunda Ermeni Toplum Yaşantısı: Çorum Ve Antakya Karşılaştırmalı Örnekleri”, The Journal of Academic Social Science Studies (JASS), Cilt: 5, Sayı: 6, Elazığ 2012, s. 303-311.
Karacakaya, Recep, “Belgelerle Türk-Fransız-Ermeni İlişkilerine Genel Bir Bakış (1878-1914)”, Osmanlı Araştırmaları, Cilt: XXIV, s. İstanbul 2004, s. 181-212.
Kavas, Ahmet, “Kuzey Afrika’da Bir Osmanlı Nesli: Kuloğulları”, Osmanlı Araştırmaları, Sayı: XXI, İstanbul 2001, s.31-68.
Keleher, Serge, “Church in the Middle: Greek-Catholics in Central and Eastern Europe”, Religion, State and Society, Vol: 20, İssue: 3 - 4, Abingdon 1992, s. 289-302.
Kenanoğlu, M. Macit, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Dinlerararası ilişkiler (14-20 Yüzyıllar)”, Milel ve Nihal, İnanç, Kültür Ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi, Cilt: 6, Sayı: 2, İstanbul 2009, s. 103-164.
Khairallah, Philip A., “The Ecumenical Vocation of the Melkite Church”, St. Vladimir’s Theological Quarterly, Vol: 30, İssue: 3, 1986, s. 189-217.
Kılıç, Davut, “Osmanlı Ermenileri Arasında Katolik Kilisesi’nin Kuruluş Faaliyetleri”, Yeni Türkiye Dergisi, Sayı: 38, Mart-Nisan 2001, s. 726-734.
Kılıç, Davut, “Osmanlı Ermenileri Arasında Katolik Kilisesi’nin Kuruluş Faaliyetleri”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 1, Elazığ 2000, s. 135-147.
Kılıç, Remzi, “Misyonerlik ve Türkiye’ye Yönelik Misyoner Faaliyetleri”, TÜBAR, Cilt: XIX, Kocaeli 2006, s. 327-342.
Küçük, Abdurrahman, “Gregoryen Ermeni Kilisesinin Oluşması Ve Konsil Kararları Karşısındaki Tutumu”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 35, Ankara 1997, s.117-154.
Küçük, Cevdet, “Osmanlılarda Millet Sistemi ve Tanzimat”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, Cilt: IV, İstanbul 1985, s. 1007-1024.
Mackey, Sandra, Lebanon, Death of a Nation, New York 1989.
Maggiolini, Paolo, “Bringing Together Eastern Catholics Under A Common Civil Head-The Agreements Between The Syriac And Chaldean Patriarchs And The Civil Head Of The Armenian Catholic Church in Constantinople (1833-1871)”, Journal of Eastern Christian Studies, vol. 64(3-4), Paris 2012/1, s. 253-285.
Maggiolini, Paolo, “The Influence of Latin-Melkite Relations in The Land of Transjordan (From the Rebirth of the Latin Patriarchate to the Foundation of the Archdiocese of Petra and Philadelphia (1866-1932)”, Living Stones Yearbook, 2012/2, s. 165-199.
Maloney/Eds, G. A., “Patriarchate Of Antioch”, New Catholic Encyclopedia, I., America 2003.
Malouf, L., “Synods of Ain-Traz”, New Catholic Encyclopedia, Cilt: I, Amerika 2003.
Najim Fr. Michel – Frazier, T. L. Antioch: A Brief History of The Patriarchate of Antioch, 2011, (http://najim.net/ANTIOCHhistoryencyclopedia.pdf, (Erişim: 15.02.2018, 12:50).
Ortaylı, İlber, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt: 4, İstanbul 1985, s. 996-1002.
Önen, Nizam-Reyhan, Cenk, “Osmanlı Mülkî İdaresinde Tanzimat Düzenlemeleri Üzerine Bir Değerlendirme (1839-1859)”, KÖK Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, Cilt: XI, Sayı: 1, Ankara 2009, s. 9-23.
Öney, Celal, “Misyoner Örgütlerin Rekabet Sahnesi Filistin”, Tarih Okulu Dergisi (TOD), Yıl: 6, Sayı: XV, İzmir 2013, s. 331-354.
Özcoşar, İbrahim, “Osmanlı’da Hristiyan Cemaatler Arası İlişkiler: Ermeni-Süryani Örneği”, Mukaddime, Cilt: 5, Sayı: 2, Mardin 2014, s. 2-14.
Özcoşar, İbrahim, “Bir Osmanlı Şehrinde Frenkleşenler: Diyarbekir Katolikleri”, Mukaddime, Sayı: 7/1, Mardin 2016, s. 115-133.
Özcoşar, İbrahim, 19. Yüzyılda Mardin Süryanileri, (Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi SBE), Kayseri 2006.
Özkan, Selim Hilmi, “XVII. Yüzyılın Sonlarında Hıristiyan Birliği Projesi ve Osmanlı-Fransız İlişkileri”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 19, Isparta 2009, s. 61-72.
Qualter, H. Terence, Propaganda and Psychological Warfare, Universitiy of Waterloo, Random House, New York 1962.
Raheb, Abdallah, “Greek Melkite Catholic Patriarchate Of Antioch: Birth, Evolution, And Current Orientations”, (Translated by Nicholas J. Samra), Ekklesiastikos Pharos, Vol. LII. II-III., Rome (20 December) 1969, s. 6.
Raheb, Abdallah, Conception of the Union in the orthodox Patriarchate of Antioch (1622-1672), Historical Part, Ecumenical Sciences at the University of Kaslik, Beirut 1981.
Reeves, Elizabeth Ann, The Church First Called Christian: The Melkite Church of Antioch, (Master of Philosophiy, Australian Catholic University Research Service), Australia 2006.
Sarı, Gökhan, Geçmişten Günümüze Süryaniler ve Süryanilerin Türiye’ye Etkileri: İdil Örneği, (Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, SBE), Ankara 2011.
Sarıyıldız, Gülden, “Osmanlı Devleti’nde Protestan Ermeni Milleti ve Kilisesinin Tanınması”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, Yıl: 1/, Sayı: 2, İstanbul 2002, s. 249-267.
Satış, İhsan, “Osmanlı Devleti’nde Katolik Ermeni Cemaatine Dair Âli Paşa ve Kastro Bey’in Lâyihaları”, Akademik Bakış, Cilt: 9, Sayı: 18, İstanbul 2016, s. 253-273.
Satış, İhsan, “Tanzimat Döneminde Kudüs ve Çevresinde Avrupalı Devletlerin Nüfuz Mücadelesinden Bir Kesit: Hristiyan Cemaatlerin İmar Faaliyetleri”, OTAM, Sayı: 34, Ankara 2013, s. 185-221.
Seyfeli, Canan, “Osmanlı Devlet Salnamelerinde Rum Melkit Katolik Patrikliği (1847-1918)”, Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 11, Ankara 2011, s. 9-39.
Sezer, Ayten, “Osmanlı'dan Cumhuriyet'e; Misyonerlerin Türkiye'deki Eğitim ve Öğretim Faaliyetleri”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Ankara 1999, s. 169-183.
Sitembölükbaşı, Şaban, Osmanlı İmparatorluğu’nda Tanzimat Dönemi Reform Çabaları ve Osmanlı Kamu Yönetimi Teşkilatı, (Yüksek Lisans Tezi, S.Ü., SBE), İsparta 1998.
The Council of Trent (The Canons and decrees of the Sacred and Oecumenical Council of Trent), (Ed. and trans. J. Waterworth), London: Dolman, 1848.
The Catechism of the Council of Trent or (The Catechism for Parish Priests), (Ed. and trans. John A. McHugh, O.P. ve Charles J. Callan, O.P.), 1902, 1907, 1914, 1923. Toros, Taha, “Tanzimat’ın İlanından Sonra Papalıkla İlk İlişkimiz”, Tarih ve Toplum, Sayı: 109, Ocak, İstanbul, 1993, s. 26-30.
Tuğlacı, Murat, “Kutsal İttifak’a Karşı “Kutsal Çağrı”: Osmanlı’da Cihad ve Nefîr-i Âmm İlanı (1686)”, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl: 9, Sayı: 1, Çorum 2016, s. 300-317.
Tümer, Günay, “Cizvitler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Cilt: 8, Ankara 1993, s. 40-42.
Türkan, Ahmet, “İstanbul’daki Katolik Ermeni Gruplarının Problemleri ve Papalığın Müdahaleleri (19. yy.)”, History Studies, C. 4, Sayı: 2, Temmuz 2012, s. 317-341.
Türkan, Ahmet, “Başlangıcından Günümüze Kudüs Latin Patrikliği”, Milel Ve Nihal-İnanç, Kültür Ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi-, (Editör Yazısı), Cilt: 10, Sayı: 2, Mayıs-Ağustos 2013, s. 29-61.
Türkan, Ahmet, “Osmanlı ile Papalık Arasındaki İlk Dostane İlişkiler ve Bunun Doğu Kiliseleri Açısından Önemi”, History Studies, Cilt: 6, Sayı: 6, Ankara 2014, s. 195-215.
Türkan, Ahmet, “Turkey-Vatican Relations from the ottomans to the Republic”, İnternational Journal of Humanities and Social Science, vol. 5, nr. 5, Los Angeles 2015, s. 148-163.
Yasa, Bengü Doğangün, “19. Y.Y’dan Cumhuriyete Osmanlı İmparatorluğu’ndan Devralınan Girişimcilik Mirası”, Akademik Bakış Dergisi, Sayı: 39, İstanbul 2013, s. 1-20.
Yaman, Ahmet, "Tarihi ve Hukuki Yönleriyle Medine Sözleşmesi/Vesikası", Modern Türkiye 'de Siyasi Düşünce İslamcılık, İstanbul 2004.
Yılmaz, Ömer, “Dinlen Arası Diyaloğun Mistik Boyutu”, Diyanet İlmi Dergi, Cilt: 39, Sayı: 4, Ankara 2003, s. 107-122.
Yorulmaz, Şerife, “Osmanlı-Fransız İlişkileri Çerçevesinde Osmanlı Topraklarında Açılan Fransız Kültür Kurumları Ve Bunların Meşruiyet Kazanması (19. Yüzyıl - 20. Yüzyıl Başları)”, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), Sayı: 11, Ankara 2000, s. 697-768.
Yücel, Ercan, Osmanlı Döneminde Balkanlarda Kiliseler Ve Mektepler Meselesi (1909–1911), (Basılmamış Y. Lisans Tezi, MKÜ, SBE), Hatay 2014.