Mücadeleden Teslimiyete: Türkistan Müdafaasında Sadık Töre (1860-1877)

Çarlık Rusya’nın Kazak, Hive, Hokand hanlıkları ve Buhara Emirliği’ni işgal etmesi yaklaşık iki asır sürdü. Bu süreçte halkların bir kısmı iktisadî, siyasî çıkar ilişkilerini gözeterek Rusya tabiiyetine girmeyi gönüllü olarak kabul ederken, büyük bir kısmı da Rusların Türk memleketleri üzerine giriştiği istila hareketine karşı istiklal mücadelesi verdi. Orta Cüz Kazakları, Buhara Emirliği, Hokand ve Hive hanlıkları düzenlenen askerî harekâtlar sonunda Rus üstünlüğünü kabul etmek zorunda kaldı. Kazak ordalarına ve Türkistan hanlıklarına düzenlenen bu harekâtlara karşı koyanlar arasında bireysel olarak dikkat çekenler oldu. Kazakların liderliğine soyunan Sultan Kenesarı Kasımoğlu bunların en önemlisiydi. Kazakların bir araya gelmesini ve teşkilatlanmasını sağlayan Kenesarı, günümüzde de anlatılagelen bir direniş örneği gösterdi. Kenesarı’nın bu azmi Kazakların tümüne tezahür etmediği için onun ölümüyle bu direniş sonuçsuz kaldı. Ancak oğullarından biri olan Sadık Töre, babasının Kazak topraklarındaki direnişini bu defa Türkistan hanlıklarının işgali sürecinde sergiledi. Bu çalışmada Sadık Töre’nin kardeşi Ahmet Kenesarı’nın bizzat ondan dinleyerek kaleme aldığı kayıtlardan yararlanılarak Türkistan’ın işgali sürecinde, soylu bir aileye mensup bir Kazak gencinin ayrım yapmaksızın Türkistan topraklarında işgale karşı gösterdiği mücadele anlatılacak ve farklı Türk hanlıklarının sürekli olarak Sadık Töre ile iş birliğinde bulunmasının nedenleri üzerinde durulacaktır. Çalışma, Sadık Töre’nin Ruslara teslim olması ve ölümüyle nihayet bulacaktır.

From Struggle to Surrender: Sadık Tore during the Defense of Turkestan (1860-1877)

The invasion of the Kazak, Khive, Hokand khanates and Bukhara emirates by Tsarist Russia completed almost in two centuries. In this period, while some of the people voluntarily accepted Russian citizenship by considering their economic and political interests, a large part of them gave a struggle for independence against the Russian invasions of the Turkish countries. Middle jüz Cossacks, emirate of Bukhara, Khokand and Khiva khanates were forced to accept Russian supremacy because of the military operations. Amongst those who opposed these operations on Kazakh provinces and Turkestan khanates, there were those who individually attracted attention. Sultan Kenesari Kasimoglu, who wanted to be the leader of the Kazakhs, is the most important of them. Kenesari, who brought together the Kazakhs and organized them, has shown a resistance example which is still narrated today. Since Kenesari's determination was not visible on all the Cossacks, this resistance became fruitless following his death. However, Sadik Tore, one of his sons, exhibited at this time his father's resistance on the Kazakh territory during the invasion of the Turkestan khanates. In this study, it will be explained firstly the struggle of a Kazakh young man from a noble family who showed resistance unexceptionally in every inch of the ground of Turkestan territories against invasion by using the records of Sadik Tore, written out by his brother Ahmet Kenesari and it will also be emphasized the reasons why the different Turkish khanates consistently worked together with Sadik Tore. This study, will end with the surrender of Sadik Tore to the Russians and his death.

Keywords:

Sadik Tore, Sultan Kenesari, Kazakhs, Khanate of Khokand, Khanate of Khiva, Emirate of Bukhara, Tsarist Russia Turkestan,

PDF

___

KAYNAKLAR Alpargu Mehmet, “Türkistan Hanlıkları”, Türkler, ed. Hasan Celal Güzel-Kemal Çiçek vd., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss. 557-605.
Andican A. Ahat, Osmanlıdan Günümüze Türkiye ve Orta Asya, Doğan Kitap, İstanbul 2009, s. 217.
Becker Seymour, Russia’s Protectorates In Central Asia Bukhara and Khiva, 1865-1924, Routledge Curzon Taylor&Francis Group, London 2004.
Çelik M. Bilal, “Hokand Hanlığı” Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları, Ed. Hayrunnisa Alan-İlyas Kemaloğlu, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2016, ss. 527-571.
Devlet Nadir, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1985.
Dilmuhamedov E. D., Vosstanie Kazahov Pod Rukovodstvom Kenesarı Kasımova v 1837-1847 gg., Dissertatsionnaya Rabota Na Soiskanie Uçenoy Stepeni Kandidata İstoriçeskih Nauk, Taşkent 1946.
Doğan Orhan, “Abılay Han’ın Kazak Halkının Bağımsızlığı İçin Çin ve Çarlık Rusya Arasında Yürüttüğü Diplomatik İlişkiler”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 192, Haziran 2011, ss. 65-92.
Doğan Orhan, “Rusya’nın Orta Asya’ya Yönelik Siyasetinde Kazak Hanlıklarının Önemi (XVIII. Yüzyılın İlk Yarısı)”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S. 37, 2002, ss. 77-92.
Donnelly Alton, “The Mobile Steppe Frontier The Russian Conquest and Colonization of Bashkiria and Kazakhstan to 1850”, Russian Colonial Expansion to 1917, Mansell Publishing Limited, London and Newyork 1987, ss. 189-207.
Gömeç, Sadettin Yağmur, “Doğu Türkistan’da Yakup Han Dönemi ve Osmanlı Devleti İle İlişkileri”, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), Cilt 9, Sayı 09, 1998, ss. 149-153.
Grodekov Nikolay İvanoviç, Hivinskiy Pohod 1873 Goda, Tipografiya V. S. Balaşeva, St. Peterburg 1883.
Hatunoğlu Nurettin, “Buhara Hanlığı” Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları, Ed. Hayrunnisa Alan-İlyas Kemaloğlu, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2016, ss. 482-526.
Hayit Baymirza, Türkistan Rusya İle Çin Arasında, Otağ Yayınevi, Ankara 1975.
Koç Dinçer, “Hive Hanlığı”, Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları, Ed. Hayrunnisa Alan-İlyas Kemaloğlu, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2016, ss. 572-631.
Kurat Akdes Nimet, “Rus Hâkimiyeti Altında İdil-Ural Ülkesi (Eski Kazan Hanlığı ve Başkurt İli XIX. Yüzyıla Kadar)”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. XXIII, S. 3-4, Ankara 1965, ss. 91-126.
MacGahan Januarius Aloysius, Campaigning on the Oxus and the Fall of Khive, Harper&Brothers Publishers Franklin Square, New York 1874.
Pierce Richard A., Russian Central Asia 1867-1917 A Study In Colonial Rule, University of California Presss, Berkeley and Los Angeles 1960.
Poçekaev R. Yu., “Sultan Sadık v Borbe Sredneaziatskih Hanstv Protiv Rossiiskoy İmperii”, Voprosı İstorii: Ejemesyaçnıy Jurnal, 5/2017, Moskva, ss. 111-122.
Runov Valentin, Geniy Voynı Skobelev “Belıy General”, Eksmo, Moskva 2013.
Saray Mehmet, “Kazakistan”, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık, İstanbul 2006, ss. 124-125.
Saray Mehmet, Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1996.
Smirnov E. T., Sultanı Kenesara i Sadık (Biografiçeskie Oçerki Sultana Ahmeta Kenesarin), Tipo-Litografiya S. P. Lahtina, Taşkent 1889.
Taşağıl, Ahmet, “Doğu Türkistan”, İslam Ansiklopedisi, Cilt 9, Diyanet Vakfı Yay. İstanbul 1994, ss. 556-560.
Togan Zeki Velidi, Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi, Enderun Kitabevi, İstanbul 1981.
Ünal Fatih, “Buhara Emirliği’nin Rus İstilasına Uğraması ve Şehzade Katta Töre’nin İsyanı”, Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, Eylül 2009-273, ss. 23-27.
Ünal Fatih, Sultan Kenasarı Rus Emperyalizmine Karşı Stepte Büyük Başkaldırı, İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2010.
Yorulmaz Osman, “Kazaklar ve Kazak Hanlığı”, Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2016, ss. 440-481.
Yorulmaz Osman, Başlangıcından Hanlığın Feshine Kadar Kazak Türkleri İle Çarlık Rusyası Arasındaki Siyasî İlişkiler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013.
Ziyaev Hamid, Türkistan’da Rus Hâkimiyetine Karşı Mücadele (XVIII.-XX. Asır Başları), Çev. Ayhan Çelikbay, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2007.