Kazova’da (Dazimonitis) Yeni Keşfedilen Basamaklı Tünelli Bir Pontos Krallığı Kalesi: Dereköy Kalesi
Strabon’un, içinden Iris’in aktığı ve verimli bir ova olarak tanımladığı Dazimonitis bugünkü Kazova’nın Antik Çağ’daki adıydı. Dazimonitis Hellenistik Dönem’in başlarında Pontos Krallığı’nın, bu dönemin sonlarına doğru ise Roma’nın sınırları içerisine dâhil edilse de belirtilen bu tarihi süreçlerde yarı-özerk statüye sahip Komana tapınak devletinin mülküydü. Ancak Dazimonitis’in, Pontos Krallığı ile Roma arasında yaşanan mücadelede bir rolü olduğu da bilinmektedir. Bu bağlamda III. Mithradates-Roma Savaşı sırasında, VI. Mithradates tarafından ovanın sunmuş olduğu erzak tedariki imkânı ortadan kaldırılarak Roma ordusu yıpratılmaya çalışılmıştı. Dazimonitis’in sadece bu amaca hizmet etmediğini, Kazova’nın güneyindeki dağlık kesimde yer alan ve Pazar ilçesini Artova üzerinden Sivas iline bağlayan stratejik bir yol üzerindeki bir tepede konuşlandırılmış ve şimdiye kadar herhangi bir bilimsel çalışmanın konusu olmamış olan Dereköy Kalesi kanıtlamaktadır. Kazova’nın üzerine kurulu olan Pazar ilçesinde 2019 yılında gerçekleştirdiğimiz arkeolojik yüzey araştırması sırasında inceleme fırsatını bulduğumuz Dereköy’de bulunan ve köyün adıyla anılan kale, basamaklı bir tünele sahip olmasıyla dikkatleri üzerine çekmektedir. Böylece Dazimonitis’te yeni bir Pontos Krallığı Kalesi keşfedilerek bu dönemdeki savunma sisteminin atar damarları olan kaleler ağının şimdiye kadar bilinmeyen bir parçası bölge tarihine kazandırılmıştır. Bu çalışmayla söz konusu kalenin Hellenistik Dönem’deki yeri, önemi ve işlevi açığa çıkartılmaya çalışılacaktır.
Dazimonitis, which Strabo describes as a fertile plain through which Iris flows, was the name of today’s Kazova in Antiquity. Although Dazimonitis was included within the borders of the Pontic Kingdom at the beginning of the Hellenistic Period and within the borders of Rome towards the end of this period, it continued to be the property of the semi-autonomous Komana temple state during that period. However, it appeared that Dazimonitis also had a role in the struggle between the Pontic Kingdom and Rome. During the Third Mithradatic-Rome War, Mithradates VI was known to try to destroy the food supply provided by the plain, thus weakening the Roman army. A fortress, which has not been scientifically studied so far, located in the mountainous part of south Kazova and on a hill on a strategic road connecting Pazar district to Sivas province via Artova, revealed that Dazimonitis did not only serve that purpose. The fortress, located in Dereköy and named after the village, allowed us to examine during our archaeological study in 2019 in Pazar district, situated on Kazova, attracting attention with its stepped tunnel. Thus, discovering a new fortress of the Pontic Kingdom in Dazimonitis led to a hitherto unknown part of the network of fortresses, the arteries of the defense system of this period revealed in the region’s history. This study aims to show the place, importance, and function of the fortress in that period.
___
- Akyüz, Abdurrahman-Kahraman, Yunis-Adıgüzel, Selahattin-Yetişkin, GüvenAnaç, Ekrem-İçen, Saliha vd., Tokat Merkez ve İlçeleri Taşınmaz Kültür ve Tabiat
Varlıkları Envanteri, Tokat İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Tokat 2010.
- Anderson, John George Clark, Studia Pontica I: A Journey of Exploration in Pontus,
Bruxelles 1903.
- Arslan, Murat, Mithradates VI Eupator: Roma’nın Büyük Düşmanı, Odin Yayıncılık,
İstanbul 2007.
- Barth, Heinrich, Heinrich Barth Seyahatnamesi: Trabzon’dan Üsküdar’a Yolculuk 1858,
çev. Türkis Noyan, İstanbul 2017.
- Belck, Waldemar, “Forschungsreise in Kleinasien”, Zeitschrift für Ethnologie 33,
1901, s. 452-522.
- Bryer, Anthony- Winfield, David, The Byzantine Monuments and Topography of the
Pontos, Vol. I, Washington 1985.
- Bulut, Ahmet Emirhan, Pontos Bölgesi Basamaklı Tünelleri, Gazi Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2017.
- Bulut, Ahmet Emirhan, “A General Overview on the Stepped Tunnels in Pontos
Region”, MORS IMMATURA Amanosların Gölgesinde Hayriye Akıl Anı Kitabı,
ed. K. Serdar Girginer vd., Ege Yayınları, İstanbul 2020, s. 47-62.
- Cuinet, Vital, La Turquie D’asie, Géographie Administrative, Statistique, Descriptive Et
Raisonnée De Chaque Province De L’asie-Mineure, Vol. I, Paris 1892.
- Cumont, Franz-Cumont, Eugène, Voyage d’exploration Archeologique dans le Pont et la
Petite Armenie, Studia Pontica II, Bruxelles 1906.
- Dalaison, Julie, “Néocorie et koinon: les attestations et représentations du culte
impérial fédéral sur les monnaies provinciales romaines du nord de l’Asie
mineure (Pont, Paphlagonie et Arménie mineure)”, Kaiserkult in den Provinzen
des Römischen Reiches–Organisation, Kommunikation und Repräsentation, ed. A. Kolb
et M. Vitale, Berlin-Boston 2016, s. 189-228.
- de Jerphanion, Guillaume, “Notes de Géographie Pontique”, Mélanges D’la Faculté
Orientale, Tome V, Fasc. II, 1912, s. 135-144.
- de Jerphanion, Guillaume, Mélanges D’ Archéologie Anatolienne: Monuments Préhelléniques,
Gréco-Romains, Byzantins Et Musulmans De Pont, De Cappadoce Et De Galatie, Tome
XIII, Fasc. I, Mélanges de L’Université Saint Joseph, Beyrouth 1928.
- Doğanbaş, Muzaffer, “Amasya Merkez Harşena Kalesi Cilanbolu Tüneli 2008
Yılı Kazı ve Temizlik Çalışmaları”, Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları
Sempozyumu 18, 2010, s. 65-78.
- Dönmez, Şevket, “Amaseia Antik Kenti”, Amasya: Yar ile Gezdiğim Dağlar, ed. F.
Özdem, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2014, s. 9-27.
- Erciyas, Deniz Burcu, Komana Ortaçağ Yerleşimi: The Medieval Settlement At Komana,
Ege Yayınları, İstanbul 2015.
- Erciyas, Deniz Burcu-Sökmen, Emine, “Komana Antik Kenti ve Çevresi Yüzey
Araştırması 2007”, Araştırma Sonuçları Toplantısı 26-1, 2009, s. 289-306.
- Erciyas, Deniz Burcu-Sökmen, Emine, “Komana Antik Kenti Arkeolojik
Araştırma Projesi 2008 Yılı Raporu”, Araştırma Sonuçları Toplantısı 27/2, 2010,
s. 355-374.
- Erol, Ayşe Fatma, “Ordu İli, Fatsa İlçesi Arkeolojik Yüzey Araştırması 2011”,
Araştırma Sonuçları Toplantısı 30/2, 2013, s. 183-196.
- Erol, Ayşe Fatma, “Fatsa İlçesi Cıngırt Kayası Kazısı 2014”, Kazı Sonuçları
Toplantısı 37/2, 2016, s. 559-572.
- Evliya Çelebi Seyahatnamesi V, Sadeleştiren: Mümin Çevik, Üçdal Neşriyat, İstanbul
1984.
- Gabriel, Albert, Phrygie: Exploration Archéologique, La Cité de Midas Architecture, Tome
IV, Paris 1965.
- Hamilton, William John, Küçük Asya, çev. Kasım Toraman, Midas Kitap, Ankara
2013.
- Işık, Fahri, “Şirinlikale: Eine unbekannte Urartäische Burg und Beobachtungen
zu den Felsdenkmälern eines schöpferischen Bergvolks Ostanatoliens”,
Belleten LI/200, 1987, s. 499-533.
- Kaya, Mehmet Ali, “Anadolu’da Roma Eyaletleri: Sınırlar ve Roma Yönetimi”,
Tarih Araştırmaları Dergisi 24/38, 2005, s. 11-30.
- Kaymakçı, Salih, “Doğu Pontos Bölgesi Kaleleri ve Basamaklı Tünellerine
Bir Örnek: Kaledere Kalesi- Yeni Bulgular Işığında Arkeolojik Bir
Değerlendirme”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi 28, 2020, s. 569-586.
- Kınacı, Mesut, “Antikçağda Pontos Bölgesi’nin Tarihsel Coğrafyası”, Cedrus III,
2015, s.181-229.
- Köroğlu, Kemalettin- Danışmaz, Harun, “The Origin of Stepped Rock-Cut
Tunnels in Eastern Anatolia”, Ancient Near Eastern Studies 55, 2018, s. 107-124.
- Leonhard, Richard, Paphlagonia: Reisen und Forschungen im Nördlichen Kleinasien, Dietrich
Reimer Verlag, Berlin 1915.
- Mordtmann, Andreas David, Anatolien: Skizzen und Reisebriefe aus Kleinasien (1850-
1859), Düzenleyen Franz Babinger, Hannover 1925.
- Olshausen, Eckart–Biller, Joseph, Historisch-geographische Aspekte der Geschichte des
Pontischen und Armenischen Reiches. Teil 1, Untersuchungen zur historischen
Geographie von Pontos unter den Mithradatien, Beihefte zum Tübinger
Atlas des Vorderen Orients 29/1, Rehie B (Geisteswissenschaften) Wiesbaden
1984.
- Özçağlar, Ali, Kazova’nın Coğrafyası, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 1988.
- Özçağlar, Ali, “Kazova’da Zirai Faaliyetlerin Gelişimi”, AÜDTCF Dergisi 32/12,
1988, s. 307-318.
- Özçağlar, Ali, “Kazova ve Yakın Çevresinde Eski Yerleşmeler”, CoğrafyaAraştırmaları
Dergisi 3, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Coğrafya Bilim ve
Uygulama Kolu Yayınları, 1991, s. 61-78.
- Özsait, Mehmet, “1997 Yılı Tokat ve Çevresi Yüzey Araştırması”, Araştırma
Sonuçları Toplantısı 16/2, 1999, s. 89-107.
- Perrot, Georges-Guillaume, Edmond - Delbet, Jules, Exploration Archéologique de la
Galatie et de la Bithynie: D’une partie de la Mysie de la Phrygie, de la Cappadoce et du
Pont: éxécutée et publié sous les auspices du Ministére de l’Instruction Publique, Tome I,
Librairie de Firmin Didot Frères, Paris 1872.
- Ramsay, William Mitchel, Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, çev. Mihri Pektaş, İstanbul
1960.
- Saprykin, Sergej Ju., “Tempelkomplexe im Pontischen Kappadokien”, Jahrbuch für
Wirtschaftsgeschichte 4, 1989, s. 119-148.
- Sökmen, Emine, “Characteristics of the Temple States of Pontos”, Mithridates
VI and Pontic Kingdom, ed. J. M. Hojte, Black Sea Studies 9, Aarhus: Aarhus
University Press, 2009, s. 277-288.
- Sökmen, Emine, Surveying The Pontic Landscape Through The Fortresses Of The
Mithradatids, Ortadoğu Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2016.
- Strabon, Antik Anadolu Coğrafyası (Geographika: XII, XIII, XIV), çev. Adnan Pekman,
Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2015.
- Şenyurt, Süleyman Yücel-Akçay, Atakan, “Kurul Kalesi (Ordu) VI. Mithradates
Dönemi Yerleşimi Üzerine Ön Değerlendirmeler”, Seleucia VI, 2016, s. 221-
248.
- Şenyurt, Süleyman Yücel-Bulut, Ahmet Emirhan, “Pontos Bölgesi Basamaklı
Tünellerinin Köken ve İşlevleri Üzerine Bazı Öneriler”, Seleucia X, 2020, s.
221-248.
- Tavukçu, Ali Yalçın-Ceylan, Mesut, “Tokat Müzesi’ndeki Hellenistik Dönem
Amisos Sikkeleri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 6/25, 2013, s. 529-
538.
- Taylor, J. G., “Journal of a Tour in Armenia, Kurdistan, and Upper Mesopotamia,
with Notes of Researches in the Deyrsim Dagh, in 1866”, The Journal of the
Royal Geographical Society of London 38 (1868), s. 281-361.
- Texier, Charles, Küçük Asya Coğrafyası, Tarihi ve Coğrafyası, C III, çev. Ali Suat,
Ankara 2002.
- van Lennep, Henry J., Travels in Little Know Parts of Asia Minor: With Illustrations of
Biblical Literature and Researches in Archaeology, Vol. I, London 1870.
- von der Osten, Hans Henning, Researches in Anatolia 1. Explorations in Central Anatolia,
Season of 1926, OIP 5, Chicago 1929.
- von Gall, Hubertus, “Zu den Kleinasiatischen Treppentunneln”, Archäologischer
Anzeiger 82, 1967, s. 504-527.