XVI. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA RUMELİ KADILIKLARI

Osmanlı Devleti’nde adlî ve idarî birim olan kazalar; nüfus, mevkii ve başlarında bulunan kadılara sağladıkları gelirler dikkate alınarak mevleviyet ve kasaba kadılıkları olmak üzere iki ana gruba ayrılmışlardır. Osmanlı Devleti’ne başkentlik yapmış Bursa, Edirne ve İstanbul başta olmak üzere; Mekke, Medine, Kudüs, Üsküdar, Eyüb, Galata, Selanik, Halep, Bağdat gibi Anadolu, Balkan ve Arap coğrafyasındaki önemli sancak ve kazalar mevleviyet kadılıkları olarak tanımlanmıştır. Bu sınıfa giren kazalarda görev yapacak kadıların tayin, terfi, azil gibi özlük işlemleri XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren şeyhülislam tarafından yapılmıştır. Mevleviyet kadılıkları dışında kalan kazalar ise kasaba kadılıkları olarak isimlendirilmektedir. Bu kazalarda görevlendirilen kadıların özlük işlemleri ise Anadolu ve Rumeli kazaskerlerinin başında bulunduğu kazaskerlik daireleri tarafından yapılmıştır. Bu çalışmada, Osmanlı kaza teşkilatı içinde Rumeli kazaskerliğinin yetkisi altındaki Balkan Yarımadası, Karadeniz’in batı kıyıları ile Ege ve Akdeniz adalarında bulunan kasaba kadılıkları üzerinde durulacaktır. Bu bölgelerdeki Rumeli kadılıklarının statüleri Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Yazmaları, nr. 3384’te bulunan bir mecmuadaki bilgilere dayanarak ortaya konulmaya çalışılacaktır. Ayrıca Rumeli kadılıklarının rütbeleri üzerine daha önce yapılmış farklı dönemlere ait üç çalışmanın verileri ile bu makaleye esas teşkil eden yazmanın bilgileri karşılaştırılarak bahsi geçen kazaların zaman içindeki değişimleri incelenecektir. Bu çerçevede Osmanlı Devleti’nin taşra teşkilatının en önemli birimi olan kazaların gelişim süreçleri ortaya konulmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

XVI. yüzyıl, Kaza, Kadı, Rumeli, Osmanlı

RUMELIA KADISHIPS IN THE SECOND HALF OF THE 16TH CENTURY

Subprovinces (kaza) as juridical and administrative departments in the Ottoman State have been divided into two main groups named mevleviyet and kasaba kadiships according to their population, place and the type of income of their kadis. Important districts (sanjak) and subprovinces in Anatolia, the Balkans and Arabian geography like Mecca, Medina, Jerusalem, Uskudar, Eyub, Galata, Thessaloniki, Aleppo, Bagdad, and especially Bursa, Edirne and Istanbul, the former capitals of the Ottoman State have been defined as mevleviyet kadiships. Personnel affairs like assignment, promotion, dismissal of kadis who were assigned to these groups of subprovinces have been carried out by the seyhulislam as from the second half of the XVIth century. Subprovinces besides from mevleviyet kadiships has been referred to as kasaba kadiships. Personnel affairs of kadis assigned to these subprovinces have been conducted by the kadiasker (military judge) departments headed by the Anatolian and Rumelia kadiaskers. This study deals with the kasaba kadiships at the Balkan Peninsula, western coasts of the Black Sea and the islands in the Aegean Sea and the Mediterranean which were under the authority of the Rumelia kadiaskership within the Ottoman subprovince organisation. The status of Rumelia kadiships in these regions shall be enlightened based on information in a journal at Suleymaniye Library, Esad Efendi, no. 3384. Besides, changes in time of said subprovinces will be examined by comparing information of said manuscript with the data of three works on the ranges of Rumelia kadiships made in different times. In this frame this study shall enlighten the development processes of subprovinces which are considered the most important department of the provincial organisation of the Ottoman State.

Keywords:

XVIth century, Subprovince, Kadi, Rumelia, Ottoman,

PDF

___

Yazma Eserler
Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Yazmaları, nr. 3384.
Araştırma Eserleri
ALAN, Ercan, ATÇIL, Abdurrahman, XVI. Yüzyıl Osmanlı Ulema Defterleri, Türkiye Bilimler Akademisi Yayınevi, Ankara 2018.
ALAN, Ercan, “934 (1528) Tarihli Bir Belgeye Göre Rumeli’de Kadılık Müessesesi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 9, S. 46, s. 168-177.
________, Kadıasker Ruznamçelerine Göre XVII. Yüzyılda Rumeli’de Kadılık Müessesesi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Doktora Tezi, Danışman: Prof. Dr. Ahmet Şimşirgil, İstanbul 2015.
________, “Yeni Bir Belgeye Göre XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Rumeli Sancakları, Kazaları ve Kadılar”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi (Asos Journal), S. 33, Kasım 2016, s. 337-377.
ATEŞ, Hacer, Kuzey Marmara Sahili ve Ard Alanında Şehirleşmenin Tarihi Süreci: XVI.-XVII. Yüzyıllarda Tekirdağ ve Yöresi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Danışman: Prof. Dr. Feridun Emecen, İstanbul 2009.
AYDIN, Bilgin ve GÜNALAN, Rıfat, “XVI. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Mevleviyet Kadılıkları”, Prof. Dr. Şevket Nezihi Aykut Armağanı, Yay. Haz. Gülden Sarıyıldız, Niyazi Çiçek vd., Etkin Kitaplar Yayınevi, İstanbul 2011.
BAYKARA, Tuncer, “Kazâ”, DİA, C. XXV, s. 117-120.
BEYAZIT, Yasemin, Osmanlı İlmiye Mesleğinde İstihdam (XVI. Yüzyıl), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
________, “Rabia’dan İnebahtı’ya Rumeli Kadılık Rütbeleri”, Yeni Türkiye, Rumeli ve Balkanlar Özel Sayı, I/66, Ankara 2015, s. 1228-1235.
________, “Rumeli Kadılıklarının Rütbelerine Dair 1253/1837 Tarihli Bir Yazma”, Belgeler, C. XXVIII, S.32, Ankara 2008, s. 11-56.
BİLGE, Sadık Müfit, “Macaristan’da Osmanlı Hâkimiyetinin ve İdarî Teşkilatının Kuruluşu ve Gelişmesi”, Osmanlı Tarihi Araştırmalar ve Uygulama Merkezi (=OTAM) Dergisi, S. 11, Ankara 2000, s. 33-81.
Fatih Sultan Mehmed, Kânûnnâme-i Âl-i Osman (Tahlil ve Karşılaştırmalı Metin), Haz. Abdülkadir Özcan, Kitapevi Yayınevi, İstanbul 2003.
GÖKÇE, Turan, “934 (1528) Tarihli Bir Deftere Göre Anadolu Vilâyeti Kadılıkları ve Kadıları”, 3 Mayıs 1944 50. Yıl Türkçülük Armağanı, Akademi Kitapevi Yayınevi, İzmir 1994, s. 77-94.
________, “Anadolu Vilâyetine Dair 919 (1513) Tarihli Bir Kadı Defteri”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. IX, İzmir 1994), s. 215-259.
HALAÇOĞLU, Ahmet, “1740-1741 Tarihli Yazma Esere Göre Rumeli Kazalarının Rütbeleri”, XII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, C. III, Ankara 1999, s. 869-897.
İPŞİRLİ, Mehmet, “İlmiye”, DİA, C. XXII, s. 141-145.
KURU, Levent ve Ahmet ÖNAL, Osmanlı Kaza Teşkilatı (1078/1667-1668), Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2018.
ORTAYLI, İlber, “Kadı”, DİA, C. XXIV, s. 69-73.
ÖZERGİN, M. Kemal, “Eski Bir Ruznâmeye Göre İstanbul ve Rumeli Medreseleri”, Tarih Enstitüsü Dergisi, İÜEF, S. 4-5, İstanbul 1973-74, s. 263-290.
________, “Rumeli Kadılıklarında 1078 Düzenlemesi” Ord. Prof. Dr. İ.Hakkı Uzunçarşılı’ya Armağan, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1988, s. 251-309.
UNAN, Fahri, “Mevleviyet”, DİA, C. XXIX, s. 467-468.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilâtı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1988