Öz Makalede XIX yüzyılın sonu XX yüzyılın başlarında Nahçıvan'da mescid okulları ve medreselerı incelenmiş ve araştırılmıştır. Bu zaman öğrenilmiştir ki, XIX yüzyılın 60'lı yıllarında ülkede geniş kapsamı almış aydınlanma hareketi Nahçıvan'a da hayli etkilemiştir. Öyle ki, Nahçıvan kazasında ve bölgelerinde faaliyet gösteren okullarda öğrencilerin sayısı artmış, okul kütüphaneleri oluşturulmuş, resim, jimnastik, Latince meşğaleleri, tarım ve sanat derslerinin geçilmesine başlanmıştı. Bu dönemde Nahçıvan'da medeni-maarif ocakları düzenlenmiş ve okullarda laik bilimler öğretilmiştir. Nahçıvan bölgesinin maarifperver aydınları Azerbaycan'ın aydınlanma tarihine büyük katkılar vermişlerdir. XIX yüzyılın sonu XX yüzyılın başlarında Nahçıvan'da faaliyet gösteren mədrəslər okullardan bir basamak yukarı olarak görülüyordu. Daha net ifadeyle okullar şimdiki dönemle karşılaştırıldığında orta okulların, medreseler ise yüksek okulların işlevini yerine getiriyordu. Ayrıca okullar medreselere hazırlık oluşturuyordu. Öyle ki, çocuklar medreselerde eğitim alamıyorlardı. Şunu da belirtelim ki, 1893 yılında okul ve medreselere yönetim kurallarında biraz değişiklik oldu. Öyle ki, bu kanuna göre Azerbaycan'da olduğu gibi Nahçıvan bölgesinde de faaliyet gösteren tüm okul ve medreseler genel idari organlara dahil edildi. Daha tam olarak, bu kanundan sonra okul ve medreseler bilavastə valilerin idaresine verildi.