TÜRKİYE'NİN DOĞU TÜRKİSTAN'A YÖNELİK DIŞ POLİTİKASINA ETKİ EDEN FAKTÖRLER (1939'A KADAR)

Bu çalışma, II. Dünya Savaşı öncesinde Doğu Türkistan meselesini Türkiye açısından ele almaktadır. Bu doğrultuda çalışma Doğu Türkistan meselesinin Türk dış politikası açısından, şartların etkisi altında nasıl geliştiğini, Türkiye’nin Doğu Türkistan meselesine bakışında etkili olan faktörlerin neler olduğunu ve bu faktörlerin Türk dış politikası üzerindeki etkilerini ortaya koymaya çalışmaktadır. Türkiye açısından coğrafi olarak uzak sayılabilecek bir bölgede bulunan Doğu Türkistan, coğrafi uzaklığına rağmen aynı oranda uzak bakılan bir konu olmamıştır. Türkiye, Lozan sonrası dış politikasında sorunlu olan konuları çözdükten sonra, 1930’lu yıllarla birlikte dünyada meydana gelen gelişmelerin etkisiyle, II. Dünya Savaşı öncesinde dış politikasını güvenlik öncelikleri doğrultusunda değerlendirmiş, bu durum ise Türkiye’nin iki dünya savaşı arasındaki dönemde Doğu Türkistan meselesini ele almasında etkili olan ilk faktör olmuştur. İkinci olarak ise Türkiye, yakın diplomatik bağları bulunan SSCB’nin etkisiyle Doğu Türkistan meselesini ele almıştır. Doğu Türkistan bağımsızlık hareketinin hâkimiyeti altında bulunan Batı Türkistan’ı etkileyecek olmasından duyduğu endişe, SSCB’nin Doğu Türkistan meselesinde müteyakkız davranmasına neden olmuştur. Bu durum ise Türkiye’nin Doğu Türkistan meselesine bakışında, Türkiye üzerindeki etkisi sebebiyle SSCB’yi dikkate almasını gerektirmiştir. Bu çerçevede çalışma, Türkiye’nin iki dünya savaşı arası dönemde dış politikası açısından Doğu Türkistan meselesine bakışında etkili olan unsurları değerlendirmekte ve bu amillerin Türkiye’nin II. Dünya Savaşı öncesinde Doğu Türkistan meselesini ele alışında ne kadar etkili olduğunu analiz etmeye çalışmaktadır. Çalışma Türk dış politikası açısından Doğu Türkistan meselesini belgesel kaynak tarama metoduyla elde edilen arşiv belgeleri doğrultusunda değerlendirmektedir. Anahtar Kelimeler: Doğu Türkistan, Türkistan, Türkiye, SSCB, Çin

FACTORS AFFECTING FOREIGN POLICY OF TURKEY TOWARDS EAST TURKESTAN (UNTIL 1939)

The current study handles the East Turkestan issue before the Second World War in terms of Turkey. Accordingly, the present study endeavors to determine how the East Turkestan issue has progressed under the conditions in terms of Turkish foreign policy as well as effective factors in perspective of Turkey toward East Turkestan issue and the effects of these factors on Turkish foreign policy. East Turkestan, geographically located in a distant area in terms of Turkey, is not such a far-off matter at the same rate despite its geographical distance. After the issues that are problematic in the foreign policy after Lausanne are solved, Turkey have evaluated its foreign policy before the Second World War in terms of the safety priorities via the impact of the developments occurring in the world in 1930s and this case is the first factor that is effective in handling the issue of East Turkestan in the period between the two world wars. Secondly, Turkey has addressed the issue of East Turkestan by the effect of USSR having close diplomatic relations. The concern that the liberation movement of East Turkestan would affect Western Turkestan, which was under the domination of the liberation movement, caused the USSR to behave vigilantly in the East Turkestan issue. This situation caused Turkey to consider USSR due to its effects on Turkey in view of the East Turkestan issue of Turkey. In this context, the study assess the factors that are effective in viewing the East Turkestan issue in terms of the foreign policy of Turkey in the period between two world wars and analyze the effect of these agents on handling the East Turkestan issue by Turkey before the Second World War. The study evaluates the East Turkestan issue in terms of the foreign policy of Turkey in line with the archive documents obtained through the documentary source reviewing method.

PDF

___

AKŞİN, Sina (1999), “Atatürk’ün Dış Siyaset Modeli”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 275-279.
ALACAKAPTAN, Aydın Güngör (1999), “Türk-Sovyet İlişkileri (1921-1945)”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 281-291.
ALPARGU, Mehmet (2008), “Osmanlı Devleti’nin Türkistan Politikası”, Türk Dış Politikası - Osmanlı Dönemi- 1 (Ed. Mustafa Bıyıklı), İstanbul: Gökkube, 33-52.
ARMAOĞLU, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914-1995, 14. Baskı, Alkım Yayınevi.
Ayaz Tahir Türkistan İdil-Ural Vakfı (2006), Yaş Türkistan’dan Seçilmiş Makaleler, İstanbul.
Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü (2005), Belgelerle Osmanlı-Türkistan İlişkileri (XVI-XX. Yüzyıllar), Ankara: Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını.
BAYUR, Yusuf Hikmet (1995), Türkiye Devletinin Dış Siyasası, II. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
BIYIKLI, Mustafa (2008), “Kemal Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin Ortadoğu’ya Yönelik Siyasi ve Askeri Yaklaşımları ve Politikaları (1917-1938)”, Türk Dış Politikası -Cumhuriyet Dönemi- 2 (Ed. Mustafa Bıyıklı), İstanbul: Gökkube, 315-349.
EMET, Erkin (2018), 21. Yüzyıl Uygur Dramı: Göç, Ankara: Akçağ Yayınları.
GÖMEÇ, Saadettin, Uygur Türkleri Tarihi ve Kültürü, Ankara: Akçağ Yayınları.
GÖNLÜBOL, Mehmet ve Cem Sar (1997), Atatürk ve Türkiye’nin Dış Politikası (1919-1938), Tıpkı Basım. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi.
GÜRÜN, Kâmuran (1983), Dış İlişkiler ve Türk Politikası (1939 dan günümüze kadar), Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları.
GÜRÜN, Kâmuran (2010), Türk - Sovyet İlişkileri (1920-1953), 2. Baskı (Tıpkı Basım), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
KOÇAK, Cemil (2013), Türk-Alman İlişkileri (1923-1939) İki Dünya Savaşı Arasındaki Dönemde Siyasal, Kültürel, Askeri ve Ekonomik İlişkiler, 2. Baskı (Tıpkı Basım), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
KURBAN, İklil (1992), Şarki Türkistan Cumhuriyeti (1944-1949), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
KURBAN, İklil (1995), Doğu Türkistan İçin Savaş, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
KUROPATKİN, A. N. (2016), Asya’nın Kalbi Doğu Türkistan (Hzrl. Feyzullah Uygur), İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayıncılık.
LACOSTE, Yves (2008), Büyük Oyunu Anlamak Jeopolitik: Bugünün Uzun Tarihi, (Çeviren İsmet Akça), NTV Yayınları.
SARINAY, Yusuf (2005), Türk Milliyetçiliğinin Tarihî Gelişimi ve Türk Ocakları 1921-1931, 3. Baskı, Ötüken Neşriyat.
SOYSAL, İsmail (1999), “İki Dünya Savaşı Arasında Avrupa’da Kuvvet Dengeleri ve Barışçı Türkiye”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 293-295.
SÖNMEZOĞLU, Faruk (1994), “II. Dünya Savaşı Döneminde Türkiye’nin Dış Politikası: Tarafsızlıktan NATO’ya”, Türk Dış Politikasının Analizi, (Drl., Faruk Sönmezoğlu), İstanbul: Der Yayınları, 79-87.
UÇAROL, Rifat (2000), Siyasi Tarih (1789-1999), İstanbul: Filiz Kitabevi.
ÜSTEL, Füsun (2010), İmparatorluk’tan Ulus-Devlete Türk Milliyetçiliği: Türk Ocakları (1912-1931), 3. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları.
Arşiv Kaynakları Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri (BCA), 30-10-0-0 / 84 – 553 -1 6. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri (BCA), 30-10-0-0 / 248 - 679 – 1. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri (BCA), 30-10-0-0 / 257 - 728 – 10. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri (BCA), 30-10-0-0 / 258 - 735 – 5. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri (BCA), 30-10-0-0/ 258 – 735 - 7. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri (BCA), 30-18-1-2 / 48 - 66 – 11. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri (BCA), 30-18-1-2 / 50 - 87 – 6. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri (BCA), 490-1-0-0 / 607 – 102 - 10. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri (BCA), 490-1-0-0 / 609 – 111 – 17. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri (BCA), 490-1-0-0 / 580 - 208 - 2.