İRAN İSLAM DEVRİMİ’NE GİDEN SÜREÇTE REX SİNEMASI FACİASI VE ETKİLERİ

Öz XX. yüzyıla girerken başta Dünya Savaşları olmak üzere Dünya Tarihi’nde büyük siyasal manevralara neden olan olaylar yaşanmıştır. Yaşanan olaylar dünyanın; siyasi, askeri, ekonomik, kültür, sanat ve sınırlarının tümden değişmesine neden olan olaylardır. 1970’lere gelindiğinde ise yaşanan olaylar silsilesinin Ortadoğu’daki en önemli halkası ise 1979 yılındaki İran İslam Devrimi olmuştur. İran İslam Devrimi, 2500 yıllık İran monarşisinin son monarkı olan Şah Muhammed Rıza Pehlevi’ye karşı Humeyni ve taraftarları tarafından verilen mücadele sonunda gerçekleşmiştir. Öte yandan Dünya Tarihi’nin birçok evresinde çeşitli devrimler yaşanmıştır. Yaşanan devrimler ise genellikle demokrasi, insan hakları ve kültürel unsurlar içeren devrimlerdir. Fakat bunların haricinde tarihte ilk kez bir halk devrimi sonucunda İslami bir cumhuriyet kurulmuştur. İslami cumhuriyetin kurulması yolunda İran’da yaşanan olaylar ve olayların bir halk harekâtına dönüşmesini sağlayan dönüm noktaları olmuştur. Dönüm noktalarından birisi ise İran ve Ortadoğu Tarihi için önemli bir yere sahip olan 19 Ağustos 1978 tarihinde 377 kişinin yanarak can verdiği Rex Sineması Faciasıdır. Dünya Tarihi’ndeki en büyük terör saldırılarından biri olarak da kabul edilen bu facia, İran İslam Devrimi’nin gerçekleşmesini hızlandıran olaylardan birisidir. Çalışmada Pehlevi Hanedanlığı’ndan Rex Sineması Faciasına kadar İran İslam Devrimine giden süreç ele alınarak nitel araştırma yöntemlerinden doküman ve belge analizi yöntemi kullanılmıştır. Böylece arşiv belgeleri, gazeteler, hatıratlar ve dönemi anlatan diğer kaynaklar incelenerek objektif bir çalışma ortaya koyulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

İran, , Devrim, , Şah, ,

PDF

___

ABRAHAMİAN, Ervand, (2008), Modern İran Tarihi, (Çeviren Dilek Şendil), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Ağrı Mes’uliyet Gazetesi, (22 Ağustos 1978), “Şah: Komünistler İran’da Yönetimi Ele Almak İstiyorlar”, s.1.
Akşam Gazetesi, (21 Ağustos 1978), “İran’da Sabotaj, Sinema Yakıldı 377 Kişi Yanarak Öldü”, s.1.
ALGAR, Hamid, (1998), “Humeyni”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.XVIII, Ankara: Türk Diyanet Vakfı Yayınları, ss.358-364.
BALKAN, Serkan – TİRYAKİ, Fatih, (2014), ” İran Mitolojisinin İslam Devrimindeki Rolü & Humeyni ve Şah’ın Söylemlerinin Analizi”, Türkiye Ortadoğu Çalışmaları Dergisi, C.I, S.2: ss.85-113.
BİÇEN, Gürkan, (2017), “Ayetullah Humeyni’nin 1980 Öncesi Söyleminde İran İslam İnkılabının Meşruiyet Temeli Olarak Siyonist Rejim Problemi”, İran Çalışmaları Dergisi, C.I, S.1: ss.52-83.
CLEVELAND, William L., (2008), Modern Ortadoğu Tarihi, (Çeviren Mehmet Harmancı), İstanbul: Agora Kitaplığı.
Cumhuriyet Gazetesi, (10 Mayıs 1978), “Tahran’da Şah’ı Protesto Grevi Başladı, Greve Uymayan Dükkânlar Taşlandı”, s.3.
Cumhuriyet Gazetesi, (14 Mayıs 1978), “İran’da Komünistlerin 26 Yıldır İlk Kez Açıkça Yaptığı Gösterilerden Sonra 9 Komünist Lider Tutuklandı”, s.3.
Cumhuriyet Gazetesi, (17 Temmuz 1978), “İran’da Tek Parti Rastakiz’in Sekreter Yardımcısı İstifa Etti”, s.3.
Cumhuriyet Gazetesi, (22 Haziran 1978), “İran Şah’ı: Gösterilere Rağmen Ülkede Duruma Hâkimim”, s.3.
Cumhuriyet Gazetesi, (23 Ağustos 1978), “Abadan Yangını Üzerine Ulusal Yas İlan Edildi”, s.3.
Cumhuriyet Gazetesi, (23 Mayıs 1978), “İran’da Şah’a Karşı 40 Günde bir Gösteri Yapılıyor”, s.3.
ÇEVİK, Elif, (2015), Pehlevi Dönemi Kadın Modernleşmesi (1921-1979), (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
ÇİTLİOĞLU, Ercan, (2015), İran’ı Anlamak, Ankara: Başkent Üniversitesi Yayınları.
DABASHİ, Hamid, (2007), İran: Ketlenmiş Halk, Çev. Emine Aydın, İstanbul: Metis Yayınları.
DEMİRKILINÇ, Selçuk, (2017), “Psikopolitik Boyutuyla İran Devrimi”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, C.IX, S.1: ss.22-43.
DEVLETOĞLU, Jan, (E.T. 27/11/2020),“Humeyni Florya Plajı'nda Yuhalandı”, http://arsiv.sabah.com.tr/2000/09/25/g03.html.
EDİ, Ahmet, (Eylül 2019), “İran'da İslam Devrimi Öncesi Siyasi Olaylara Bakış: Ak Devrim ve Lale Meydanı Katliamı”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S.66: ss.731-744.
ERKAN, Süleyman, (2017), “CIA Günlük Raporlarına Göre İran’da Şah’ın Devrilmesi”, International Periodical for the Languages, Volume: 12/12, Ankara, ss.95-114.
Federal Research Division, (2012), Iran’s Ministry of Intelligence and Security: A Profile, Library of Congress, Washington DC.
GERGER, Haluk, (2008), ABD Ortadoğu Türkiye, İstanbul: Yordam Kitap.
GÖKALP, Emin, (2016), Devrim Sonrası İran İslam Cumhuriyet’inde Siyaset, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya: Selçuklu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
GÜNDOĞDU, Ünal, (2010), İran ve Ortadoğu, Ankara: Adres Yayınları.
HALLİDY, F. vd., (1992), İran Devrimi Din, Anti-emperyalizm ve Sol, İstanbul: Belge Yayınları.
Hürriyet Gazetesi, (17 Mayıs 1978) “Halk Evlerine Kapandı, Tahran’da Askerler Dolaşıyor”, s.3.
Hürriyet Gazetesi, (18 Ağustos 1978), “Şah’a Karşı Kutsal Savaş Başladı”, s.1.
Hürriyet Gazetesi, (20 Haziran 1978), “İran Muhalefet Lideri ‘Şah Uçurumun Kenarında’ diyor”, s.1.
Hürriyet Gazetesi, (6 Temmuz 1978), “İran’da Yeni Siyasi Partiler Kuruluyor”, s.15.
KEMANKAŞ, İsmail Kemal, (E.T. 27/11/2020), “3 lider, 3 kader ve 3 Bursa”, http://bursadazamandergisi.com/makaleler/3-lider-3-kader-ve-3-bursa-turkiyeosmanli-imparatorlugunun-ardindan-kullerinden-yeniden-dogan-4407.html.
KURTULUŞ, Rıza, (2008), “Rızâ Şah Pehlevî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, C.XXXV, s.67.
Milliyet Gazetesi, (18 Ağustos 1978), “Askerlerle Göstericilerin Çatıştığı İsfahan’da Sıkıyönetim İlan Edildi”, s.3.
MOKHTARPOUR, Alireza, (2012), İran Devlet Modeli, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
NASKALI, Esko, (2000), “İran II. Tarih”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.XXXVI, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, ss.394-395.
PEHLEVİ, Farah, (2004) Anılar, (Çeviren Rukiye Öke), İstanbul: Dünya Kitapları Yayınevi.
SANDER, Oral, (2012), Siyasi Tarih (İlk Çağ’dan 1994'e),C.I&II, Ankara: İmge Kitapevi.
SÜMER, Faruk, (2001), “Kaçarlar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.XXIV, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ss.51-53.
TABRİZ, Asghar Alam, (2004), Aydınların, Dini Liderler ve Esnafın İran’ın Yakın Dönem Toplumsal Hareketlerindeki ve Devrimlerindeki Rollerinin İncelenmesi, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
TAFLIOĞLU, M. Serkan, (2013), “II. Pehlevi Dönemi İran Dış Siyaseti Üzerine Bir Deneme”, International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume:8/7, ss.631-644.
Türkiye Cumhuriyeti Başkanlık Cumhuriyet Arşivi, 03.10.261.762.14.
Türkiye Cumhuriyeti Başkanlık Cumhuriyet Arşivi, 030.18.01.02.123.66.4.
Yılmaz. U. (2020), İran İslam Devrimi’ne Giden Süreç ve Devrimin Türk Basınına Yansımaları, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ağrı: Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
YEGİN, Abdullah, (2013), İran Siyasetini Anlama Kılavuzu, Ankara: SETA Yayınları.
YERGİN, Daniel, (2016), Petrol Para ve Güç Çatışmasının Epik Öyküsü, (Çeviren Kamuran Tuncay), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. “History of Iran Ayatollah Khomeini”, (E.T.27/11/2020),
http://web.archive.org/web/20151205182448/http://www.iranchamber.com:80/hist ory/rkhomeini/ayatollah_khomeini.php.
“Humeyni Biyografisi”, (E.T. 27/11/2020), https://www.biyografi.info/kisi/humeyni.
“İran: Bir Devrimin Anatomisi”, (E.T. 27/11/2020), Al Jazeera Türk Belgesel Erişim adresi: https://www.youtube.com/watch?v=Y1SRxk2eU4g.