CUSUP MAMAY'IN TOLTOY DESTANI’NDA ETNİK YAPI

Öz Türk boylarının dünya üzerinde geniş alanlara yayılmaları ve çok çeşitli uluslarla temas kurmaları destanlarına da yansımıştır. İlk kayda geçirilen destanlardan Oğuz Kağan Destanı dahil geçtiğimiz yüzyılda derlenen destanlar da bu niteliğini korumuştur. Kırgız Türkleri destan geleneğini günümüzde en canlı haliyle devam ettirmeleri bakımından Türk boyları içinde ayrıcalıklı bir yere sahiptir. Özellikle Manas Destanı Kırgızların günlük hayatlarının bir parçasıdır. Manas Destanı diğer Kırgız destanlarına göre etnik malzeme bakımdan çok zengindir . Bu makalede Manas Destanı’nda yer alan halkların büyük çoğunluğuna yer veren Toltoy Destanı etnik isimlendirmeler açısından analiz edilmiştir. Toltoy Destanı Doğu Türkistanlı Manasçı Cusup Mamay’dan geçtiğimiz yüzyılın son çeyreğinde derlenmiştir. Er Bagış’ın oğlu olan Toltoy Manas’ın oğlu Semetey ile aynı dönemde yaşamış ve Kırgız halkını tehdit eden düşmanlarla mücadele etmiştir. Çalışmada tarihsel yöntem ve metin analizi yöntemi kullanılmıştır. Ele alına etnik unsurların başında Cediger ve diğer Kırgızlar gelmekte, ardından Kızılbaşlar, Türkmenler, Çürçütler, Kara Kıtaylar, Kalmuklar, Şibeler, Kazaklar ve Ruslar gibi diğer halklara değinilmektedir. Çalışma sırasında adı geçen halklar öncelikle tarihi açıdan incelenmiş, ardından Manas Destanı başta olmak üzere diğer destanlarda nasıl işlendikleri anlatılmış, daha sonra da Toltoy Destanı’nında bu halklarla ilgili kısımlar analiz edilmiştir. Sonuç olarak Toltoy Destanı etnik unsurlarla ilgili verdiği bilgiler açısından Manas Destanı’yla paralellik göstermekte ve onunla kıyaslandığında azımsanmayacak bir malzeme sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Kırgızlar, Toltoy Destanı, etnik yapı

PDF

___

AKSIKENTÎ,Seyfeddin, 2019), Mecmû’üt- Tevârîh, (Çeviren:Mehmet Çeirbaş),(,İstanbul: Kesit Yayınları

BARTOLD, V. Vasiliy, (2010), Orta Asya: Tarih Ve Uygarlık, İstanbul: Selenge.

BOBERG, Folke, (1955). Mongolian-English Dictionary: I-III., Copenhagen: EM

BUELL, Paul Harley, (2003), Historical Dictionary Of The Mongol World Empire, Oxford

ÇERİBAŞ,Mehmet, (2011), Kırgız Destancılık Geleneği Ve Er Soltonoy Destanı. Ankara: TKAE Yay.

KAYA, Doğan, (2007),Kırgızların Yaşayan Dört Büyük Manasçısı, 1. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı –Bildiriler- (9-15 Nisan 2006, Çeşme-İzmir), Ankara, C. III: S. 1293-1300

DUĞLAT, M. Haydar, (2006), Tarih-İ Reşidi, (Çev. O. Karatay),İstanbul:Selenge

ERGİN, Muharrem, (1970),Oğuz Kağan Destanı, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi

ERGİN, Muharrem, (1995),Orhun Abideleri, İstanbul: Boğaziçi Yayınları

HAAS, Paula, 2006),Doğu Türkistan Sibe Toplumunun Tarihi Üzerine Bazı Tespitler. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları (HÜTAD),C.V: S. 25-31.

İNAN, Abdulkadir, (1992), Manas Destanı, İstanbul:Millı̂Eğitim Basımevi.

JİRMUNSKİY, M. Viktor, (2018),Türk Kahramanlık Destanları I.-II. Bölüm, (Çev: Mehmet İsmail-Hülya Arslan Erol), Ankara:TDK Yayınları

KALAN, Ekrem, (2008), Cungar Hanlığı'nın Siyasi Tarihi, Ankara: Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu.

KARA, David Sonfai, (2010), Kalmak: The Enemy In The Kazak And Kirghiz Epic Songs. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, C.II S. 63: S. 167-178.

KARATAYEV, Olcobay K., (2003),Kırgızların-Oğuzların (Türkmenlerin) Tarihi Ve Etnik Bağları. (Çev. Mustafa Kalkan), Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. V: S 199-207.

KARAYEV, Ömürkul, (2001),Kırgızların Ortaya Çıkışı ‘Kırgız’Terimi Hakkında. (Çev. Mehmet Kıldıroğlu), Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,C. I: S. 201-217.

KÖPRÜLÜ, M. Fuad,(1943) ‚Osmanlıİmparatorluğu'nun Etnik Menşei Meseleleri, Belleten, C. VII S. 28, Ankara

Manas Ansiklopediyası, (1995), Kırgız Respublikasının Uluttuk İlimler Akademiyası, C. I, Bişkek.

MAMAY, Cusup, (1990), Toltoy, Bişkek: Şam Basması

OROZOVA G. (2003),Gülgaakı- Kız Saykal, Bişkek: Şam Basması

RADLOF, Wilhelm, (1976),Sibirya’dan Seçmeler,(Çev. Ahmet Temir),İstanbul: K.B. Y

RADLOFF, Wilhelm,(1994)Sibirya’dan I-II,(Çev. Ahmet Temir),İstanbul: MEB

GÜRSOY-NASKALİ, Emine,,(1995), Manas Destanı(Wilhelm Radloff ),Ankara: Türksoy Yayınları

REICHL, Karl, (2017),Türk Boylarının Destanları, (Çeviren Metin Ekici), Ankara:Türk Dil Kurumu Yayınları.

SÜMER, Faruk, (1960),Oğuzlar'a Ait Destani Mahîyetde Eserler, Ankara: TTK.

TAŞAĞIL, Ahmet, (2001),Karahıtaylar, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C.24: S. 415-416

TEMİR, Ahmet, (1995), Moğolların Gizli Tarihi,Ankara:TTK Yay.

YILDIRIM, Kürşat, (2018),Tunguz Halkı Üzerine Araştırmalar II: Çuçen’ler,Türk Dünyası Araştırmaları C. 118, S.233: S. 11-26

YUDAHİN, K. Kuzmiç. (1998), Kırgız Sözlüğü C. I-II. , (Çev. Abdullah Taymas), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları

YUNUSALİYEV, Bolot, (1958),Manas, I. Kitep, Frunze: Kırgızmambas

YUSUPOV, Keneş, (2009),Manas Destanı,(Çev. Fikret Türkmen-Alimcan İnayet). Ankara: AKM Yayınları.