ARŞİV BELGELERİYLE CEBEL-İ BEREKET SANCAĞI’NDA 1915 YILINDAKİ ERMENİ TEHCİRİ

Öz Ermeniler Anadolu topraklarında 9.yüzyıldan 18.yüzyıla kadar millet-i sadıka (sadık millet) olarak rahat, mutlu ve müreffeh bir hayat yaĢamıĢlardır. Fransız Ġhtilali ile yayılan milliyetçilik akımından etkilenen Ermeniler, devletin gücünün zayıfladığı dönemde isyanlar çıkarmaya baĢlamıĢlardır. Büyük devletler bu önemli coğrafyayı kontrolleri altında tutabilmek maksadıyla “ġark Meselesi” kapsamında azınlıkları özellikle Ermenileri kullanarak Osmanlı Devleti’nin iç iĢlerine müdahale edip onları kendi amaçları için araç olarak kullanmaya çalıĢmıĢlardır. Ermenileri ilk olarak kullanmaya çalıĢan Fransa, Osmanlı toprakları içinde kendilerinin himaye edeceği Katolik Ermenilerin oluĢmasına öncülük ederken; Ortodoks Ermenileri Rusya, Protestan Ermenileri de Ġngiltere ve ABD kullanmıĢtır. Osmanlı Devleti’nde gerileme süreciyle baĢ gösteren siyasi, ekonomik ortam, Ģer güçlerin tahrik ve teĢviki, Ermeni Kilisesi ve Patriğin çalıĢmaları ve nihayetinde misyonerlerin faaliyetleri Ermeni meselesinin büyüyüp geliĢmesine sebep olmuĢtur. Anadolu topraklarında olumsuzluk yaĢanan yerlerden biri de; Akdeniz’e açılan, önemli yolların geçtiği kavĢak noktasında yer alan, doğal zenginlikleriyle coğrafi ve stratejik öneme haiz Cebel-i Bereket Sancağı’dır. Bu bölgenin önemini bilen Ermeniler, burada dıĢ devletlerin özellikle Fransızların desteğiyle bölgeyi kontrol altına almayı amaçlamıĢtır. Özellikle 1909 Adana olayları ile bölgede yaĢanan gerginlikler, Birinci Dünya SavaĢı ve Milli Mücadele yıllarında da artarak devam etmiĢtir. Büyüyen isyanlar ve yaĢanan birtakım olumsuzluklar üzerine Osmanlı Devleti Birinci Dünya SavaĢı esnasında Tehciri Kanunu’nu çıkarmak zorunda kalmıĢtır. Ermeni tehcirinin uygulandığı yerlerden biri Cebel-i Bereket Sancağı ve civarıdır. Bölgede karıĢıklıklar çıkaran Ermeniler genellikle Suriye ve Halep bölgesine tehcir edilmiĢtir. Osmanlı Devleti Cebel-i Bereket Sancağı’nda tehcir kararını uygularken o günün Ģartlarına göre titizlikle her türlü tedbiri almaya çalıĢmıĢtır. Ermeni tehciri 20.yüzyıldan günümüze kadar dıĢ devletler tarafından Türkiye’ye karĢı yapılan asılsız suçlamaların kaynağını oluĢturarak siyasi bir mesele haline gelmiĢtir. Bu asılsız suçlamalar dünya kamuoyunda Türkiye’yi zor durumda bırakmayı hedeflemektedir. Bu çalıĢmada Cebel-i Bereket Sancağı’nda Osmanlı arĢiv belgelerine atıfta bulunarak, tarihi çerçeve içerisinde Ermeni tehciri sırasında ve sonrasındaki uygulamalar ve olaylar yorumlanacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Ermeni Meselesi, Ġsyan, Tehcir

PDF

___

Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Kalemi 2. İube: 68/77; 68/102; 68/89; 73/60; 5/14
Dahiliye Nezareti İifre Kalemi: 463/46; 466/125; 53/92; 471/104; 470/115; 471/109;
472/143; 496/41; 498/5; 54A/336; 471/109; 482/30; 56/157; 491/21; 59/227; 505/79
Bâb-ı Âli Evrak Odası (BOA): 1375/103103; 3683/276211; 3686/276440; 3681/276073 3680/275949; 3639/272873; 3621/271522
Sadaret Mektubi Kalemi Mühimme Kalemi Belgeleri: 714/34; 616/2
Yıldız Perakende Askeri Kataloğu: 108 /48
Meclis-i Vükela Mazbataları: 198/24
Dahiliye Nezareti Tesrî-i Muâmelât ve Islahat Komisyonu Müteferrik: 7/20; 30/41; 91/3; 93/32 205/42
Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi: 2333/45; 2789/61; 2748/91; 2825/80; 2797/14 2819/30; 2899/25; 238/2
Dahiliye Nezareti Maarif Nezareti Mektubi Kalemi: 314/47.
Yıldız Perakende Evrakı Dahiliye Nezareti Maruzatı: 9/48
Yıldız Mütenevvî Marûzât Evrâkı: 281/52
İrade Askeri: 103/1327; 104/1327
1.2. Türk Tarih Kurumu Arşivi (TTKA) (Esad Asaf Kataloğu) (Kutu/Gömlek) 68/13; 68/21; 68 /14; 68 /35; 68 /38; 69 /1; 69/4; 69 /14; 69/16; 69/24; 69 /35; 69 /36; 69 /51; 69/53; 69/62; 69/54; 69 /67; 69 /60; 69/78; 70/20; 70/54; 70/34; 70/25; 70 /15; 70 /18; 71/32; 72/26; 72 /38; 72/52; 73/14; 73 /28.
Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918 I, (2005), Ankara: Genelkurmay ATASE ve Genelkurmay Denetleme Başkanlığı Yayınları.
Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918 II, (2008), Ankara: Genelkurmay ATASE ve Genelkurmay Denetleme Başkanlığı Yayınları.
Osmanlı Belgelerinde 1909 Adana Olayları I, (2010 a), Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları.
Osmanlı Belgelerinde 1909 Adana Olayları II, (2010b), Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları.
Osmanlı Belgelerinde Ermeni İsyanı (1896-1909) III, (2009),Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları.
Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), (1995), Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları.
AKBIYIK, Yaşar, (1999), Milli Mücadelede Güney Cephesi Maraş, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
AKTOK, Mehlika Kaşgarlı, (1990), Kilikya Tâbi Ermeni Baronluğu Tarihi, Ankara.
BABACAN, Hasan,(2015), Ermeni Meselesi Tehcir mi, Soykırım mı?, Ankara: Öncü Basımevi.
BAKAR, Bülent, (2013), Ermeni Tehciri, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
BAYINDIR, Uysal Seda, (2011), “Adana Olayları Sırasında Alınan Asayiş Tedbirleri ve Olayın Meclisteki Yankıları”, 1909 Adana Olayları Makaleler (Editör: Kemal Çiçek), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 235-250.
BAYKARA, Tuncer,(1988), Anadolu’nun Tarihi Coğrafyasına Giriş I, Anadolu’nun İdari Taksimatı, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayını.
BİLDİRİCİ, Yusuf Ziya,(2008), Adana’da Ermenilerin Yaptığı Katliamlar ve FransızErmeni İşbirliği, Adana: Çevik Matbaacılık.
ÇİÇEK, Kemal, (2012), Ermenilerin Zorunlu Göçü (1915-1917), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
ERDOĞDU, Ahmet, (2011), Belgelerle II. Meşrutiyet’ten Tehcir’e Adana Ermeni Olayları Günlüğü, Adana: Gençlik Kitapevi Yayınları.
ERSAN, Mehmet, (2007), Selçuklular Zamanında Anadolu’da Ermeniler, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
GÖKHAN, İlyas, (2002), “Kilikya Ermeni Prensliği’nin Kuruluşu ve Türklerle İlişkileri”, Kahramanmaraş’ta Ermeni Sorunu Sempozyumu, Kahramanmaraş: 68-77.
GÜÇLÜ, Yücel, (2018), The Armanıan Event Of Adana In 1909: Cemal Paşa And Beyond, Hamilton Books, Maryland, United States Of America.
GÜNAY, Nejla, (2011), “1909 Olaylarının Adana ve Çevresindeki Yansımaları ve Yargılamalar”, 1909 Adana Olayları Makaleler (Editör: Kemal Çiçek), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 283-322.
GÜNAY, Nejla,(2009), “Birinci Dünya Savaşı Sonrasında Maraş Yöresinde Sosyal Yapı Değişmeleri Ve Bu Değişmede Ermeni-Fransız Rolü”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 51: 235-258.
HALAÇOĞLU, Yusuf, (1993), “Cebelibereket”, TDV İslam Ansiklopedisi, 7:185-186.
HALAÇOĞLU, Yusuf, (2002), Ermeni Tehciri ve Gerçekler (1914-1918), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
HATİPOĞLU, Süleyman, (2001), Türk-Fransız Mücadelesi (Orta Toros Geçitleri, 1915-1921), Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
HATİPOĞLU, Süleyman,(2003), “Çukurova’da Fransız-Ermeni İşbirliği (1918-1921)”, Sömürgecilik Hareketlerinde Fransa ve Anadolu’da Fransız-Ermeni İşbirliği, (Editör: Doç.Dr. Orhan Kılıç, Yrd.Doç.Dr. Mehmet Çevik), Elazığ: Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Merkezi Yayınları,49-68.
HOCAOĞLU, Mehmed, (1976), Arşiv Vesikalarıyla Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, İstanbul.
İNCE, Fatma,(2016), “Selçuklu-Ermeni İlişkilerinde Millet-İ Sadıka’nın İzleri”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, V,1: 488-514.
İPEK, Ali, (2014), “Malazgirt Zaferiyle Kilikya Ermeni Prensliklerine Açılan Yol”, Yeni Türkiye, (Ermeni Meselesi Özel Sayısı I), 60: 279-292.
KALLOSHYSN, Kevork, (2014), “Kilikya Ermeni Krallığının Doğuşu ve Çöküşü”, Yeni Türkiye (Ermeni Meselesi Özel Sayısı I), 60, Ankara: Yeni Türkiye Stratejik Araştırma Merkezi Yayınları, 223-230.
KARABORAN, H.Hilmi,(1995), “Osmaniye’nin Kuruluş ve Gelişmesi”, Tarih İçinde Bütün Yönleriyle I. Osmaniye Sempozyumu, Adana: 614-673.
KESKİN, Mustafa, GEÇER, Ahmet, (2015), “1909 Ermeni Ayaklanması (Erzin-DörtyolPayas)”, Ermeni Ayaklanmaları (1894-1909) Sempozyumu Bildirileri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 297-316.
KILIÇ, Ahmet, (1962), Osmaniye Tarihi, Osmaniye: Osmaniye Matbaası.
KURT, Yılmaz, (2007), “Osmaniye”, TDV İslam Ansiklopedisi, 33: 478-480.
NERSESYAN, Der, (1969), “The Kingdom of Cilicia Armenia”, The History of Crusades, 3, 630-659.
SARINAY, Yusuf, (2011), “Arşiv Belgelerine Göre 1909 Adana Ermeni Olayları”, 1909 Adana Olayları Makaleler (Editör: Kemal Çiçek), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 59-86.
SEZEN, Tahir, (2017), Osmanlı Yer Adları, Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları.
SÜMER, Faruk, (1963), “Çukurova Tarihine Dair Araştırmalar”, Tarih Araştırmaları Dergisi, I,1:1-98.
SÜMER, Faruk,(1987), “XIX. Yüzyılda Çukurova’da İçtimai Hayat”. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 48:9-12.
TUTAR, Adem, (2003), “XIX. Yüzyılın Sonlarında Cebel-İ Bereket Sancağında Müslümanlar Ve Gayrimüslimler”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8:145- 158.