Çağatay Türkçesinde Bazı Sayı İsimlerinin Kullanılışı ve Sayıların Gizemi

Öz Dil, insanların duygu ve düşüncelerini aktarmaya yarayan en gelişmiş bir bildirim şeklidir. Bu bildirim şekli içinde yer alan kelimeler, insan ruhunu yansıtan göstergelerdir. Bu göstergelerden biri de sayı isimleridir. Sayı isimleri, milletlerin inanışlarını, geçmişten günümüze aktarılan tarihî birikimlerini, yaşadıkları coğrafî bölgelerdeki oluşturdukları ve etkilendikleri kültürlerini yansıtan kelimelerdir. Eski Türk inanışı olan Şamanizm’den başlayarak İslamî ve İslamiyet sonrası dönemde Türk kültüründe ve Türk inanışında sayıların önemli olduğu görülmektedir. Türk mitolojisinde bazı sayıların kutsal bir özellik taşıdığı ve çeşitli özel anlamlarının bulunduğu ifade edilmektedir. Özel anlamlar yüklenen ve kutlu sayılan sayılar arasında “bir, üç, dört, beş, yedi, dokuz, kırk vb.” yaygın olanlardır. Aynı zamanda sayılar ve sayı sistemleri bir dili ana dil yapan ölçütler arasında yer almaktadır. Bu çalışmada Çağatay Türkçesi dönemi eserlerinde tespit edilen bir, iki, üç, dört, yitti, dokuz, on, yüz, ming gibi sayıların beyitlerde sözcük türü olarak ve úatla, yıġaç, úarı, ming, tümen kelimeleriyle kullanılışı, Türk kültür ve inanışındaki anlamları değerlendirilmeye çalışılmıştır. Çalışmaya konu olan örneklerin tespiti için, Çağatay Türkçesi dönemi eserleri olan Ali Şîr Nevâyî’nin divan ve mesnevileri ile tezkirelerinden Nesâyimü'l-mahabbe min şemâyimi'l-fütüvve adlı eseri ve Hüseyin Baykara’nın Divân’ı taranmıştır. Eserlerde, sayıların kullanıldığı beyitler tespit edilerek beyitlerin anlamları verilmektedir. Çalışmanın amacı, sayı isimlerinin Çağatay Türkçesindeki kullanımının tespiti ve sayı isimlerinin Türk kültüründeki anlamlarına dikkati çekmektir.

Anahtar Kelimeler:

Çağatay Türkçesi, kültür, sayı isimleri, üç, dokuz

PDF

___

1. Çoruhlu, Y. (1996).“Türk Kozmolojisinde Yer Alan Bazı Unsurların Türk Halılarındaki İzleri”. Türk Dünyası Araştırmaları, S. 100, s. 228. 2. Bozkurt, Kenan, Bozkurt, Hacer.(2012).Sayıların Gizemli Dünyası: Kültür ve Edebiyatta Sayı Sembolizmi. Batman Üniversitesi Yaşam Bilimleri Dergisi, Cilt1, S.1.ss.717-728. 3. Canpolat, M. (1995). Ali Şîr Nevâyî- Lisânü’t-Tayr. Ankara: TDK Yay. 4. Çelik, Ü. (1996). Ali Şîr Nevâyî- Leylî vü Mecnûn. Ankara: TDK Yay. 5. Durbilmez B.(2005). “Türk Kültüründe ve Fütüvvetnâmelerde Üç Sayısı”. Ahilik Araştırmaları Dergisi, C.1, S.2 (Kış 2005), Gazi Üniversitesi Ahilik Kültürünü Araştırma Merkezi Yay.: Kırşehir. 6. Durbilmez, B.(2008).Nahçıvan Türk Halk İnanışlarında Mitolojik Sayılar. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 3/6 Fall. 7. Durbilmez, B. (2009). “Türk Kültüründe ve Fütüvvet-Nâmelerde Dört Sayısı”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, S.52, ss.71-86. 8. Eraslan, K. (1996). Ali Şîr Nevâyî, Nesâyimü’l-Mahabbe Min Şemâyimi’l-Fütüvve I. Metin.(2.bs.). Ankara: TDK Yay. 9. Gökalp, Z.(1963). Türk Töresi. İstanbul. 10. Hirik, E. (2017). Türk Dünyası Atasözlerinde Sayılar ve Anlam Alanları. IJLET, Volume 5, Issue 1, April.223-241. 11. Kalafat, Y.(2000).Güney Kafkasya Sosyal Antropoloji Araştırmaları, Ankara: ASAM Yay. 12. Karaörs, M. (2006). Ali Şîr Nevâyî - Nevâdirü’ş-Şebâb. Ankara: TDK Yay. 13. Kaya, Ö. (1996). Ali Şîr Nevâyî - Fevâidü’l-Kiber. Ankara: TDK Yay. 14. Levend, A. S. 81967). Ali Şîr Nevâyî, III. Cilt-Hamse (Hayretü’l-Ebrâr, Ferhâd u Şîrîn, Leyli vü Mecnûn, Sebèa-i Seyyâr, Sedd-i İskenderî). Ankara: TTK. Basımevi. 15. Özköse, K. (2014). Sayıların Gizemi. Yeni Dünya Dergisi, ss. 113-120. 16. Schimmel, A.(2000). Sayıların Gizemi, 2. baskı, İstanbul: Kabalcı Yay. 17. Şavk, Çelik, Ü. (2001). Manas ve Maaday-kara'da Sayılar. Milli Folklor, Yıl: 13, Sayı: 50. 18. Torun, Ali (1998). Türk Edebiyatında Türkçe Fütüvvet-nâmeler, Kültür Bakanlığı Yay. Ankara. 19. Türkay, K. (2002). Ali Şîr Nevâyî-Bedâyi’ül-Vasat. Ankara: TDK Yay. 20. Yardımcı, Mehmet. (2009). “Geleneksel Kültürümüzde ve Âşıkların Dilinde Sayılar”, Milli Folklor Dergisi, ss. 636-647. 21. Weber, A. (1991). Felsefe Tarihi. Çev. H. Vehbi Eralp, Sosyal Yayınları, İstanbul.