OSMANLI DEVLETİ’NDE ESKİ ESER ANLAYIŞININ DOĞUŞU VE GELİŞİMİ

İnsanoğlu tarihin her döneminde kendinden önce yaşım topluluklardan kalan taşınır veya taşınmaz eserlere karşı her zaman çeşitli nedenlerden dolayı ilgi duymuştur. Bu ilgi ve alaka kimi zaman sanat ve kültür sevgisiyle kimi zamanda dini inanışlar, atalar kültüne ya da geçmişe olan saygı ile alakalı olmuştur. Kültürel yönden oldukça zengin olan ve birçok medeniyete ev sahipliği yapmış Anadolu topraklarında kurulan Osmanlı Devleti kendinden önce yaşamış toplumlardan kalan eski eserleri İslam Fıkhı’nın esaslarına göre korumaya çalışmıştır. Başlangıçta İslam Fıkıh esaslarına göre başlayan koruma çabaları 19. Yüzyılın başlarından itibaren Avrupa’da yaşanan gelişmeler göz önüne alınarak hazırlanan Nizamnamelerle düzenlenmeye çalışılmıştır. Osmanlı Devleti bu kapsamda 1869, 1874, 1884 yıllarında ve daha sonraları Türkiye Cumhuriyeti tarafından da uzun bir süre kullanılacak olan 1906 yılında hazırladığı Nizamnameler ile eski eserlerin korunmasına yönelik hukuki düzenlemeler yapmıştır. Toprakları üzerinde yer alan eski eserlerin korunması ve yurtdışına kaçırılmasını önlemek amacıyla Osmanlı coğrafyasının çeşitli bölgelerinde arkeolojik kazılar yapılmış, bu kazılardan çıkarılan tarihi eserler başta başkent İstanbul olmak üzere Anadolu’nun çeşitli şehirlerinde kurulan müzelere taşıyarak korunmaya çalışılmıştır. Bu çalışmamızda Osmanlı Devletin’nin eski eser anlayışının nasıl ve ne şekilde doğduğu, eski eser politikalarının gelişimi ve hangi süreçlerden geçtiği, bu politikalar doğrultusunda yapılmış olan çalışmalar ve bu çalışmaların sonuçları ele alınarak genel değerlendirmeler yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Devleti, Eski Eser, Nizamnameler, Müzeler

THE BIRTH AND DEVELOPMENT OF THE RELIC CONCEPT IN THE OTTOMAN EMPIRE

Mankind has always been interested in movable or immovable works that have been left of the communities before me for various reasons in every period of history. This interest and relevance has sometimes been related to the love of art and culture, and sometimes to religious beliefs, ancestral cult or respect for the past. The Ottoman Empire, which was founded on the Anatolian territory, which was rich in cultural aspects and hosted many civilizations, tried to protect the antiquities from the societies that lived before it according to the principles of Islamic Fiqh. In the beginning, the conservation efforts that started in accordance with the principles of Islamic Fiqh were tried to be regulated with the regulations prepared considering the developments in Europe since the beginning of the 19th century. In this context the Ottoman Empire in 1869, 1874 in 1884 and later legal regulations for the protection of antiquities in a long time with the regulation prepared in 1906, which will be used by the Republic of Turkey has made. Archeological excavations have been carried out in various parts of the Ottoman geography in order to protect the antiquities on their lands and to prevent them from being smuggled abroad. In this study, general evaluations will be made by considering how and in what way the understanding of the Ottoman Empire was born, the development of the antiquities policies and the processes that they have gone through, the studies conducted in line with these policies and the results of these studies.

Keywords:

The Ottoman Empire, Antiquities, Regulations, Museums,

PDF

___

Akçura, N. (1972) “Türkiye ve Eski Eserler”, Mimarlık Dergisi 78/2, Sayı 106, 21-42.Akozan, F. (1977), Türkiye’de Tarihi Anıtları Koruma Teşkilatı ve Kanunlar, İstanbul: İstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisi Yayınları. Akyurt, Yusuf (1948). “Halil Edhem ve Konya Asar-ı Atika Müzesi”, Halil Edhem Hatıra Kitabı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 105-106. Alsaç, O. (1984) “Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Kanunu Üzerine”, Mimarlık Dergisi 84/3-4, Sayı 201/202, 8-11.Altar, C. M. (1973) “Ulusal Tarihçiliğimizde Geleneksel İmarcılığımızın Zirveleri”, Kültür ve Sanat, 57-61. Arık, R. O. (1941) “Arkeoloji Enstitüsü’nün Dünü, Bugünü, Yarını Hakkında”, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisinden Ayrı Basım, Ankara. Arık, R. O. (1947) Halkevlerinde Müze, Tarih ve Folklor Çalışmaları Kılavuzu, Ankara: CHP Halkevleri Yayınları. Arık, R. O. (1953) Türk Müzeciliğine Bir Bakış, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları. Atasoy, S. (1983) “Türkiye’de Müzecilik”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt VI, 1458-1474.Aytekin, O.(1997) “Osmanlı ve Cumhuriyet’in Eski Eser Politikaları”, Tarih ve Medeniyet Dergisi, Sayı 43, 53-55.Bilget, B. (1990) “Eski Eser Kaçakçılığına Karşı Müzeler”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi Cilt XXXIV, Sayı 1-2, 1990 dan Ayrıbasım, 341-347.Can, N. (1948) Eski Eserler ve Müzelerle ilgili Kanun Nizamname ve Emirler, Ankara: Milli Eğitim Basımevi. Çal, H. (1990) Türkiye’nin Cumhuriyet Dönemi Eski Eser Politikası, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi (Sanat Tarihi) Anabilim Dalı (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Çal, H.(1997) “Osmanlı Devletinde Asar-ı Atika Nizamnameleri”, Vakıflar Dergisi, Sayı XXVI, 391-400.Çal, Halit (2003) “Eski Eserler ile İlgili Etnografik Eser Anlayışı”, Türkiye’de Halkbilimi Müzeciliği ve Sorunları Sempozyumu Bildirileri, 164-167.Çal, H. (2005) “Osmanlı’dan Cumhuriyete Eski Eserler Kanunları”, Prof. Dr. Kazım Yasar Kopraman’a Armağan, 234-270.Çetin, Y. (2007) “Mustafa Kemal Atatürk Döneminde (1920-1938) Müze ve Eski Eserler Konusunda Yapılan Çalışmalar”, Erzurum Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Sanat Dergisi, Sayı 12, 117-121. Ergil, T. (1994) “Eski Eser Kaçakcılığı ve Basındaki Yeri”, Marmara İletişim Dergisi, Cilt 5, Sayı 5, 169-192.Epikman, Refik (1973) “Osman Hamdi”, Kültür ve Sanat, 23-26. Erguvanlı, Kemal (1948) “Halil Edhem ve Jeoloji”, Halil Edhem Hatıra Kitabı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 27-32. Esin, U. (1997) “Arkeoloji”, Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Bilim “Sosyal Bilimler”, Türkiye Bilimler Akademisi, 57-74.İnan, A. (1948) “Halil Edhem’i Hatırlama”, Halil Edhem Hatıra Kitabı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 49-50.Karaduman, H. (2005), “Belgelerle İlk Türk Asar-ı Atika Nizamnamesi”, Belgeler, Cilt XXV/Sayı 292, 73-92. Karaduman, Hüseyin (2007), Türkiye’de Eski Eser Kaçakçılığı, Ankara: Icom Yayınları. Koşay, H. Z. (1932) Tarihi Abidelerimizi Koruyalım, Ankara: CH. H. F. Neşriyat.Köprülü, F. (1941) Vakıf Müessesesinin Hukuki Mahiyeti ve Tarihi Tekâmülü, Ankara: Vakıflar Umum Müdürlüğü Neşriyatı.Kundakçı, G. (2002) “19. Yüzyılda Anadolu Arkeolojisine ve Eskiçağ Tarihine Genel Yaklaşım”, XIII. Türk Tarih Kongresi, 23-35. Madran, E. (1976) “ Kültürel Varlıkların Korunması ve Onarılması”, Vakıflar Dergisi XI’den Ayrı Basım, 271-291. Madran, E. (1996) “Cumhuriyetin İlk Otuz Yılında (1920-1950) Koruma Alanının Örgütlenmesi”, Orta Doğu Teknik Ümiversitesi Mimarlık Fakültesi Dergisi, Cilt 16, Sayı 1-2, 59-97.Madran, E. (2002) “Osmanlı İmparatorluğu’nun Batılılaşma Sürecinde Kültür Varlıklarının Korunmasına İlişkin Yasal Düzenlemeler”, Türkler Ansiklopedisi, Cilt 15, 412-417.Mansel, A. M. (1948) “Halil Edhem ve İstanbul Müzeleri”, Halil Edhem Hatıra Kitabı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 13-25.Mumcu, Ahmet (1969) “Eski Eserler Hukuku ve Türkiye”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Sayı 67, 45-76.Muşmal, H. (2009a) Osmanlı Devleti’nin Eski Eser Politikası: Konya Vilayeti Örneği (1876-1914), Konya: Kömen Yayınları. Muşmal, H. (2009b) Yabancıların İzinde Osmanlı: Konya ve Çevresinde Araştırma Yapan Yabancılar (1876-1914), Konya: Me-sa Yayınları. Nesli, A. (2018) “Eski Eserlerin Korunmasının Hukuk Tarihi Yönüyle İncelenmesi”, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 20 Sayı 1, 431-478.Önder, M. (1990) “Anadolu’da Eski Eser Kaçakçılığı ve Kültür Soygunu (6 fotoğraf)”, Erdem, Cilt 6, Sayı 17, 481-494. Önder, M. (1995) Antika ve Eski Eserler Kılavuzu, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.Özdoğan, M. (2001) Türk Arkeolojisinin Sorunları ve Koruma Politikaları I, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.Özdoğan, M. (2006) Arkeolojinin Politikası ve Politik Bir Araç Olarak Arkeoloji, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. Özdoğan, M. (2008) Batı Düşünce Sistemi İçinde Arkeolojinin Yeri ve 21. Yüzyılda Yeni Arayışlar, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları. Özdoğan, M. (2011) 50 Soruda Arkeoloji, İstanbul: Bilim ve Gelecek Kitaplığı.Özkan, S. (2004) “Osmanlı Devleti’nde Eski Eser Koleksiyonculuğu”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt 19, Sayı 2, 65-86. Özkan, S. (2009), Osmanlı Devleti’nde Arkeolojik Kazı Çalışmaları, İzmir: Ege Üniversitesi Yayınları. Öztürk, Havva (1989) “Korunması Gerekli Kültür ve Tabiat Varlıkları”, Eski Eser Tanımı ve Kaçakçılığının Önlenmesi Semineri Notları, 30-36.Salgırlı, S. (1989) Eski Eser Kaçakçılığının Tarihçesi”, Eski Eser Tanımı ve Kaçakçılığının Önlenmesi Semineri Notları, 54-59. Serbestoğlu, İ. Ve Açık, T. (2013) "Osmanlı Devleti’nde Modern Bir Okul Projesi: Müze-i Hümâyûn Mektebi", Gazi Akademik Bakış, Cilt 6, Sayı 12, 157-172.Shaw, W. M. K. (2004) Osmanlı Müzeciliği: Müzeler, Arkeoloji ve Tarihin görselleştirilmesi, İstanbul: İletişim Yayınları.Sönmez, A. (2012) “Osmanlı Devleti’nde Başarısız Bir Eski Eser Kaçakçılığı Teşebbüsü: Edgar James Banks ve Bismaya Kazısı”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 27, 39-50.Şahin, G. (2007) “Avrupalıların Osmanlı Ülkesindeki Eski Eserlerle İlgili İzlenimleri ve Osmanlı Müzeciliği”, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, Sayı 42/XXVI, 107-125.Şimşek, F. Ve Dinç, G. (2009) “XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Eski Eser Anlayışının Doğuşu ve Bu Alanda Uygulanan Politikalar”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 10, Sayı 16, 101-127.FTaşbaş, E. (2017), “Osmanlı’da Eski Eser Korumacılığı ve Bir Örnek: Osman Hamdi Bey’in Side’ye Göçmen İskânını Engelleme Çalışmaları”, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 10, S. 2, 1299-1314.Umar, B. (1981) B. Umar, Eski Eserler Hukuku, İzmir: Ege Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları. Ünar, Ş. (2019) “Atatürk Dönemi’nde Eski Eserlerin Korunmasına Yönelik Yapılan Hukuki Düzenlemeler”, ANASAY, Sayı 8, 147-162. Yıldızturan, M. (2007) “Atatürk ve Müzeler”, Anadolu Medeniyetleri Müzesi 2006 Yıllığı, 309-324. Yıldırım, R. Ve Martal, A. (2002) “Osmanlı Yönetiminin Arkeolojik Eserlere Bakış Açısı”, XIII. Türk Tarihi Kongresi, C. 3, 1095-1102.