Doğu Anadolu Bölgesi'nin Geç Demir Çağı (Pers/Akhamenid Dönemi) Üzerine Bir Değerlendirme

Öz Doğu Anadolu Bölgesi’nin Geç Demir Çağında önemli bir süreci yaşayan Pers/Akhaemenid kültür evresine ilişkin oldukça az sayıda çalışma yürütülmüş ve arkeolojik olarak az sayıda bulgu ele geçmiştir. Doğu Anadolu Bölgesi’nde Pers/Akhaemenid Dönem öncesinde bölgenin her anlamda kültürel olarak en etkileyici krallığı Urartu olmuştur. Ancak, Doğu Anadolu’da yapılan kazı çalışmaları ışığında Urartu Krallığı’nın çöküşü ile neredeyse tüm bölge genelinde bir hiatus (boşluk) durumu söz konusudur. Bu durum, seramik verileri ve karbon analizleri ışığında MÖ 5. yüzyıl sonu ile MÖ 4. yüzyıl başlarında değişerek eski yerleşim alanlarına yeniden bir dönüş olduğunu göstermektedir. Tüm bu olgular, yüksek olasılıkla Doğu Anadolu Bölgesi’nde Pers/Akhaemenid Döneminin ilerleyen evresinde yeni bir kültürel oluşum sürecine girildiğine ve merkezi alanlardan çok kırsallarda (Sazlıkyanı Höyük gibi) yaşamaya başlanıldığına işaret etmektedir. MÖ 5. yüzyıl sonlarından itibaren ise eski merkezi yerleşim alanlarına her ne kadar yeniden bir dönüş olsa da, arkeolojik olarak bu merkezlerde görülen yerleşim ancak cılız verileri ışığında tespit edilebildiği için, kırsal yaşam geleneğinin de devam ettiği anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Eastern Anatılia Region, Persian/Achaemenid, Late Iron Age, Rural Settlement, Evaluation

AN EVALUATION ON EASTERN ANATOLIA LATE IRON AGE (PERSIAN/ACHAEMENID PERIOD)

PDF

___

BAKIR and ÇİLİNGİROĞLU 1980: T. Bakır, A. Çilingiroğlu, “Kaleköy 1979” Anatolian Studies XXX, 219-221.
BAKIR and ÇİLİNGİROĞLU 1987: T. Bakır, A. Çilingiroğlu, “Kaleköy Excavations 1978-1979” Aşağı Fırat Projesi 1978-1979 Çalışmaları, TEKDAM I (3), 157-182.
BELCK 1893: W. Belck, Archäologische Forschungen in Armenien, Berlin.
BİLGİ 1980: Ö. Bilgi, “Köşkerbaba Höyük Kazısı 1979”, Kazı Sonuçları Toplantısı II, 113-119.
BİLGİ 1981: Ö. Bilgi, “Köşkerbaba Höyük Kazısı 1980 Yılı Sonuçları”, Kazı Sonuçları Toplantısı III, 83-86.
BİLGİ 1982: Ö. Bilgi, “Köşkerbaba Höyük Kazısı 1981 Dönemi Kazıları”, Kazı Sonuçları Toplantısı IV, 89-94.
BİLGİ 1983a: Ö. Bilgi, “Köşkerbaba Höyük 1982”, Anatolian Studies 33, 252-253.
BİLGİ 1983b: Ö. Bilgi, “Köşkerbaba Höyüğü Kazıları-1982” Kazı Sonuçları Toplantısı V, 113-116.
BİLGİ 1984: Ö. Bilgi, “1983 Dönemi Malatya-Köşkerbaba Höyük Kurtarma Kazıları” Kazı Sonuçları Toplantısı VI, 49-54.
BİLGİ 1987a: Ö. Bilgi, “Iron Age Pottery from Köşkerbaba Höyük”, In A. Çilingiroğlu, D.H. French (Eds.), Anatolian Iron Ages 2: The Proceedings of the Second Anatolian Iron Ages Colloquiumheld at Izmir, British Institute at Ankara, Oxbow Books, 11-28.
BİLGİ 1987b: Ö. Bilgi, “Köşkerbaba Höyük Demir Çağ Mimarisi”, In A. Çilingiroğlu (Ed.), Anadolu Demir Çağları I, İzmir, 1-5.
DIODORUS, SICULUS. Loeb Classical Library: Diodorus Siculus Library of History, Books XV.20-XVI.65, (Trans. C.L. Sherman), London, 1952.
DURAN 2015: M. Duran, “Satraplık Sisteminin Pers Yönetim Teşkilatındaki Yeri”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 34, 61-86.
DYSON 1999a: R.H. Dyson, “Triangle-Festoon Ware Reconsidered”, Iranica Antiqua XXXIV, 115-144.
DYSON 1999b: R.H. Dyson, “The Achaemenid Painted Pottery of Hasanlu IIIA”, Anatolian Studies 49, 101-110.
ERDEM and BATMAZ 2008: A. Erdem, A. Batmaz, “Contributions of the Ayanis Fortress to Iron Age Chronology” Ancient Near Eastern Studies XLV, 69-90.
ERZEN 1978: A. Erzen, “Van Bölgesinde Yeni Urartu Araştırmaları (1974’ten 1976’ ya kadar)”, Türk Tarih Kurumu Sayı. VIII, 251-262.
GROPP 2009: G. Gropp, “Die Darstellung der 23 Völker auf den Reliefs des Apadana von Persepolis”, Iranica Antiqua XLIV, 283-359.
HERODOTOS. Herodot Tarihi, (Trans. M. Ökmen-A. Erhat), İstanbul, 1973.
HEWSEN 1983: R.H. Hewsen, “Introduction to Armenian Historical Geography II: Boundaries of Achaemenid Armenia”, Revue des Etudes Arméniennes XVII, 123-143.
IŞIKLI 2008: M. Işıklı, “Erzincan Altıntepe Kalesi Yüzey Araştırmaları 2006-2007 Çalışmalarının Genel Bir Değerlendirmesi”, 26. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Cilt. 1, Ankara, 253-266.
IŞIKLI and ÖZDEMİR 2019: M. Işıklı, M.A. Özdemir, “Saztepe (Cimintepe II), Erzincan: A Regional Centre for the Achaemenid Period”, In. A. Özfırat, Ş. Dönmez, M. Işıklı, M. Saba (Eds.), Central and Eastern Anatolıa Late Iron Age: Post-Urartu, Median and Achaemenid Empires, Ege Yayınları, 355-387.
IŞIKLI and PARLITI 2019: M. Işıklı, U. Parlıtı, “The Late Iron Age in East Anatolia: Problems and Analytical Perspectives”, In. A. Özfırat, Ş. Dönmez, M. Işıklı, M. Saba (Eds.), Central and Eastern Anatolıa Late Iron Age: Post-Urartu, Median and Achaemenid Empires, Ege Yayınları, 181-216.
KALKAN 2008: H. Kalkan, M.Ö. 6-4. Yüzyıllarda Doğu Anadolu: Arkeolojik Veriler Işığında Tarihsel ve Kültürel Değerlendirme, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
KALKAN 2009: H. Kalkan, “Akhaimenid Armenia, At ve Rhyta” Arkeoloji Dergisi XIII/I, 141-148.
KALKAN 2011: H. Kalkan, “Doğu Anadolu da Geç Demir Çağ Sorunlar ve Gözlemler”, Olba XIX, 47-56.
KALKAN 2013: H. Kalkan, “Eine Königliche Tradition auf dem Siedlungshügel Karagündüz: Imitatio Regis?”, International Jornal of Human Sciences, Vol. 10/2, 707-718.
KALKAN 2014a: H. Kalkan, “Ephesos-Hypaipa-Sardeis Yolu Üzerine Yeni Gözlemler ve Pers Kral Yolu”, International Journal of Human Sciences, Vol. 11/1, 448-456.
KALKAN 2014b: H. Kalkan, “Doğu Anadolu’da Bir Post Urartu Formu: Tankard”, In A. Özfırat (Ed.), Scripta: Essays in Honour of Veli Sevin A Life Immersed in Archaeology, İstanbul, 211-214.
KALKAN 2015: H. Kalkan, “Van Havzası’ndan Post Urartu, Med ve Akhamenid Dönemlerin Kültürel Tanımı Üzerine”, In M. Işıklı, B. Can (Eds.), Uluslararası Doğu Anadolu Güney Kafkasya Kültürleri Sempozyumu Bildiriler II, Cambridge Scholars Publishing, 29-36.
KANDAZ 2016: C. Kandaz, Oluz Höyük Kazıları Işığında Akhaimenid Kaseler ve Anadolu’daki Yayılımı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
KARAOSMANOĞLU Et Al. 2014: M. Karaosmanoğlu, M. Işıklı, E. Caner, “Erzincan-Altıntepe Çevresi Yüzey Araştırmaları”, In. H. Kasapoğlu, M.A. Yılmaz (Eds.), Anadolu’nun Zirvesinde Türk Arkeolojisinin 40 Yılı, Ankara, 505-514.
KARAOSMANOĞLU and KORUCU 2012: M. Karaosmanoğlu, H. Korucu, “The Apadana of Altıntepe in the Light of the Second Season Excavations”, Anatolian Iron Ages 7, Leuven: Peters, 131-147.
KARAOSMANOĞLU Et Al. 2015: M. Karaosmanoğlu, H. Korucu, M.A. Yılmaz, “Altıntepe Urartu Kalesi (2012) Kazı ve Onarım Çalışmaları”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi 34, 116-132.
KLINKOTT 2005: H. Klinkott, Der Satrap, ein achämenidischer Amsträger und seine Handlungsspielräume, Frankfurt.
KONYAR Et. Al. 2013: E. Konyar, C. Avcı, B. Genç, R.G. Akgün, A. Tan, “ Eski Van Şehri, Kalesi ve Höyüğü Kazıları 2012 Yılı Çalışmaları”, 35. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, Ankara, 358-370.
KONYAR and AVCI 2014: E. Konyar, C. Avcı, C. “Eski Van Şehri Kalesi ve Höyüğü Kazıları 2013 Çalışmaları”, 36. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, Ankara, 266-275.
KÖROĞLU 2008: K. Köroğlu, “Urartu Kaya Mezar Geleneği ve Doğu Anadolu’daki Tek Odalı Kaya Mezarlarının Kökeni”, Arkeoloji ve Sanat 127, 21-38.
KROLL 2014. S. Kroll, “Notes on the Post-Urartian (Median) Horizon in NW-Iran and Armenia”, In A. Özfırat (Ed.), Scripta: Essays in Honour of Veli Sevin A Life Immersed in Archaeology, İstanbul, 203-210.
KSENOPHON. Anabasis (Onbinlerin Dönüşü), (Trans. T. Gökçöl), İstanbul, 1984.
KSENOPHON. Kyros’un Eğitimi (Kyrou Paideia), (Trans. F. Akderin), İstanbul, 2006.
LAYARD 1853: A.H. Layard, Discoveries in the Ruins of Niniveh und Babylon/Nebst Beschreibung Seiner Reisen in Armenien, Kurdistan und der Wüste, Leipzig.
LEHMANN HAUPT 1926: CF. Lehman Haupt, Armenian Einst und Jetzt II/1, Berlin-Leipzig.
LINTZ 2012: Y. Lintz, “Anadolu Pers Sanatı”, Aktüel Arkeoloji 25, 152-159.
LYNCH 1882: H.F.B. Lynch, “The Cuneiform Inscriptions of Van”, Journal of Royal Asiatic Society IV, 377-732.
LYNCH 1901: H.F.B. Lynch, Armenia II, Travels and Studies The Turkish Provinces, London.
ÖKSE 1988: T. Ökse, Mitteleisenzeitliche Keramik Zentral-Ostanatoliens: Mit dem Schwerpunkt Karakaya-Stauseegebiet am Euphrat, Berliner Beitrage zum Vorderen Orient Band 9, Berlin.
ÖZÜDOĞRU 2012: Ş. Özüdoğru, “Likya’da Persler: Pers Egemenliğinde Likya Tarihi ve Yönetimi”, Aktüel Arkeoloji 25, 104-119.
PARKER 1999: A. Parker, “Northeastern Anatolia: On the Periphery of Empires”, Anatolian Studies, Vol. 49, 133-141.
POLAT 2012: G. Polat, “Anadolu Pers Heykeltıraşlığı”, Aktüel Arkeoloji 25, 78-89.
POLAT 2014: E. Polat, Onbilerin Dönüş Yolunda Tarihi Coğrafya ve Arkeoloji, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
SAGONA Et Al. 1992: A. Sagona, E. Pemberton, I. McPhee, “Excavations at Büyüktepe Höyük 1991: Second Preliminary Report”, Anatolian Studies 42, 29-46.
SAGONA Et Al. 1993: A. Sagona, E. Pemberton, I. McPhee, “Excavations at Büyüktepe Höyük 1992 Third Preliminary Report”, Anatolian Studies 43, 69-83.
SAGONA and SAGONA 1995: A. Sagona, C. Sagona, “Excavations at Sos Höyük 1994: First Preliminary Report”, Anatolian Studies 45, 193-218.
SAGONA Et Al. 1996: A. Sagona, M. Erkmen, C. Sagona, I. Thomas, “Excavations at Sos Höyük 1995: Second Preliminary Report”, Anatolian Studies 46, 27-52.
SAGONA and SAGONA 2003: A. Sagona, C. Sagona, “The Upper Levels at Sos Höyük, Erzurum: A Reinterpretation of the 1987 Campaign”, Anatolia Antiqua XI, 101-109.
SCHACHNER and SAĞLAMTİMUR 2008: A. Schachner, H. Sağlamtimur, “Xenophons Überquerung des Kentrites-ein archäologischer Nachtrag”, Istanbuler Mitteilungen, 411-417.
SCHMIDT 1970: E.F. Schmidt, Persepolis III: The Royal Tombs and Other Monuments, Chicago.
SEVİN 1982a: V. Sevin, “Anadolu’da Pers Egemenliği”, Anadolu Uygarlıkları, Görsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi, Ankara, 310-332.
SEVİN 1982b: V. Sevin, “İmikuşağı Kazıları 1981”, Kazı Sonuçları Toplantısı IV, 121-130.
SEVİN 1983: V. Sevin, “İmikuşağı Kazıları 1982”, Kazı Sonuçları Toplantısı V, 137-147.
SEVİN 1985: V. Sevin, “Van Bölgesi Yüzey Araştırması, 1984”, III. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 287-296.
SEVİN 1988: V. Sevin, “İmikuşağı Kazıları 1986”, Kazı Sonuçları Toplantısı IX/I, 299-321.
SEVİN 1995: V. Sevin, İmikuşağı I (6. – 1. Yapı Katları), Ankara.
SEVİN 1998: V. Sevin, “Van/Karagündüz Kazılarının Işığı Altında Doğu Anadolu Geç Demir Çağ Çanak-Çömleği”, In G. Arsebük et al (Eds.), Karatepe’deki Işık: Halet Çambel’e Sunulan Yazılar, İstanbul, 715-726.
SEVİN 2002: V. Sevin, “Late Iron Age Pottery of the Van Region Eastern Anatolia: In the Light of the Karagündüz Excavations”, In R. Arslan et al. (Eds.), Festschrift für Manfred Korfmann-Mauer Schau Band 1, Remshalden-Grunbach, 475-482.
SEVİN 2004: V. Sevin, “Son Tunç/Erken Demir Çağı Van Bölgesi Kronolojisi, Kökeni Aranan Bir Devlet: Urartu” Belleten LXVIII, 355-386.
SEVİN 2006: V. Sevin, “Keçikıran: Van Bölgesi’nde Yarım Kalmış Bir Urartu Projesi”, In A. Erkanal Öktü, E. Özgen, S. Günel (Eds.), Hayat Erkanal’a Armağan: Kültürlerin Yansıması, Homer Yayınları, İstanbul, 667-674.
SEVİN 2012: V. Sevin, “Van Bölgesinde Post-Urartu Dönemi: Yıkıntılar Üzerinde Yeni Bir Yaşam” Belleten LXXVI, 351-372.
SEVİN 2014: V. Sevin, “Van/Ernis-Evditepe ve Alacahan Mezarlık ve Yerleşimleri Işığında Kimi Düşünceler: Demir Çağlar Sorunu”, In N. Çınarlı, A. Aykurt (Eds.), Anadolu Kültürlerine Bir Bakış, Armağan Erkanal’a Armağan, Ankara, 355-367.
SEVİN Et. Al. 2000: V. Sevin, A. Özfırat, E. Kavaklı, “Van Karagündüz Höyüğü Kazıları (1997 Yılı Çalışmaları”, Belleten vol. LXIII/238, Ankara, 847-868.
SUMMERS 1993: G.D. Summers, “Archaeological Evidence for the Achaemenid Period in Eastern Turkey” Anatolian Studies, Vol. 43, 85-108.
TARHAN 1989: M.T. Tarhan, “Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları 1987”, Kazı Sonuçları Toplantısı X/I, 369-417.
TARHAN 2011: M.T. Tarhan, “Başkent Tuşpa”, In. K. Köroğlu, E. Konyar (Eds.), Urartu Doğu’da Değişim, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 288-337.
TARHAN and SEVİN 1977: M.T. Tarhan, V. Sevin, “Van Bölgesinde Urartu Araştırmaları (I): Askeri ve Sivil Mimariye ait Yeni Gözlemler”, Anadolu Araştırmaları IV-V, 273-345.
TARHAN and SEVİN 1990: M.T. Tarhan, V. Sevin, “Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları 1988”, Kazı Sonuçları Toplantısı XI/I, 355-389.
TARHAN and SEVİN 1991: M.T. Tarhan, V. Sevin, “Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları 1989”, Kazı Sonuçları Toplantısı XII/II, 429-456.
TARHAN and SEVİN 1993a: M.T. Tarhan, V. Sevin, “Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları, 1991”, XIV. Kazı Sonuçları Toplantısı I. Cilt, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 407-429.
TARHAN and SEVİN 1993b: M.T. Tarhan, V. Sevin, “Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları 1990 Yılı Çalışmaları” Belleten LVII, 843-861.
TOMBUL 2012. M. Tombul, “Troas’ta Pers İzleri”, Aktüel Arkeoloji 25, 120-130.
WALSER 1966: G. Walser, Die Völkerschaften auf den Reliefs von Persepolis: Historische Studien über den sogneannten Tributzug an der Apadanatreppe, Berlin.
WEISSBACH 1911: F.H. Weissbach, Die Keilsinschriften der Achämeniden, Leipzig.
YİĞİTPAŞA 2010: D. Yiğitpaşa, Arkeolojik Veriler Işığında Doğu Anadolu Geç Demir Çağı (MÖ 6.-4. Y.Y.) Çanak Çömleği, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
YİĞİTPAŞA 2013: D. Yiğitpaşa, “Doğu Anadolu Geç Demir Çağ Seramikleri Üzerinde Görülen Figürlü ve Bitkisel Bezemeler”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 6/25- Prof. Dr. Hamza Gündoğdu Özel Sayısı, 612-628.
YİĞİTPAŞA 2015: D. Yiğitpaşa, “Arkeolojik Veriler Işığında Doğu Anadolu Geç Demir Çağı (MÖ 7.-4. Y.Y.) Çanak Çömleği”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 8/37, 512-538.
YÜCEL 2018: Ç. Yücel, “Diyarbakır Müzesi’nden Bir Grup Pers Süvari Figürini”, Researcher Social Science Studies, Vol. 6/2, 42-56.