YERLİ VE YABANCI KAYNAKLARIN IŞIĞINDA 16. YÜZYILDAN 20. YÜZYILA TÜRK HALI DOKUMACILIĞI

Bu araştırmada Osmanlı halıcılığı, yerli ve yabancı kaynakların ışığında yorumlanmıştır. Özellikle Topkapı Sarayı Arşivinde muhafaza edilen ehl-i hîref defterleri, hükümler, hazine sayım defterleri, faydalanılan başlıca kaynaklar olmuştur. Ayrıca narh defterleri, gümrük tarife defterleri, yabancı seyyahlar ve çizimleri, yerli seyyahların görüp anlattıkları bu makalenin yazılmasında önemli dayanaklardır. Osmanlı sanayiini ve ekonomisini konu alan araştırmalar, uluslararası sergilere katılım ve sergi kataloglarından edinilen bilgiler bu araştırmanın başvuru kaynaklarıdır. Bu kaynaklara dayanarak 16.yüzyılın başında Bergama ve Menemen’in, 16.yüzyılın ortasından sonra Uşak ve çevresinin önemli bir halı merkezi haline geldiği görülmüştür. 19.yüzyıla kadar Uşak ve çevresindeki halı dokumacılığı geleneksel özelliğini koruyarak devam etmiştir. Ancak Batılı tacirler bölgeye yerleşip, bölge halkına siparişler vererek ticarete başlamıştır. Daha sonra altı Levanten ailenin ortaklığıyla The Amalgamated Oriental Carpet Manufactures şirketi kurularak geniş bir ticaret ağı organize edilmiştir. Bu organizasyonla bölge halılarına müdahale edilmiş; desen, renk ve ölçüleri değiştirilerek kimliğinin kaybolmasına yol açıldığı anlaşılmıştır. Son olarak Sarayın dokumacılığı kalkındırmak için Hereke, Feshane fabrikalarının kurulması ve Hereke üretimi halılar ele alınmıştır. Hereke halı ustalarının daha sonra Kumkapı’da atölye açmaları ve Hereke üretimine benzer halılar dokuması, bunların yurt dışına satılması, hediye edilmek suretiyle gitmesiyle Batıda tanınmışlardır. G. Salting isimli bir koleksiyonerin bu halılardan oluşan koleksiyonunu bir müzeye bağışlamasıyla saray halıları grubu Batı’da Salting grubu adıyla tanınmıştır. Böylece Topkapı Sarayı halı gurubu, Hereke ve Kumkapı üretimi halıları Salting grubu ile bir arada değerlendirilmektedir. Bu halkaya Kumkapı halılarının son örneklerini toplayarak bir koleksiyon oluşturan Arkas grubu Kumkapı halılarını da dâhil olmuştur. Araştırmamızda bu konuya da değinilerek Türk halıcılığının ve koleksiyonculuğunun geldiği son durum ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Saray halıları, ehl-i hîref defterleri, hazine sayım defterleri, Uşak, Hereke, Kumkapı, Salting

TURKISH CARPET WEAVING FROM THE 16TH CENTURY TO THE 20TH CENTURY IN THE CONTEXT OF DOMESTIC AND FOREIGN SOURCES.

In this research, Ottoman carpet making has been interpreted in the light of domestic and foreign sources. Particularly, the books of the people of hiref, the provisions, the treasury counting books preserved in the Topkapi Palace Archive have been the main sources used. In addition, narh registers, customs tariff books, foreign travelers and their drawings, and what local travelers saw and told, are important bases for the writing of this article. Researches on Ottoman industry and economy, participation in international exhibitions and information obtained from exhibition catalogs are the reference sources of this research. Based on these sources, it was seen that Bergama and Menemen at the beginning of the 16th century, and after the middle of the 16th century, Uşak and its surroundings became an important carpet center. Until the 19th century, carpet weaving in and around Uşak continued, preserving its traditional feature. However, Western traders settled in the region and started trading by giving orders to the people of the region. Later, with the partnership of six Levanten families, The Amalgamated Oriental Carpet Manufactures a wide trade network was organized by establishing a company. With this organization, regional carpets were intervened; It was understood that the pattern, color and dimensions were changed and the identity was lost. Finally, the establishment of Hereke and Feshane factories and Hereke carpets are discussed in order to develop the weaving of the Palace. Hereke carpet masters became known in the West by opening workshops in Kumkapı and weaving carpets similar to Hereke production, selling them abroad and going as gifts. The palace carpets group became known in the West as the Salting group, when a collector named G. Salting donated his collection of these carpets to a museum. Thus, the Topkapı Palace carpet group, Hereke and Kumkapı carpets are evaluated together with the Salting group. Arkas group Kumkapı carpets, which collect the latest examples of Kumkapı carpets and form a collection, are included in this ring. In our research, this issue is also mentioned and the latest situation of Turkish carpet making and collecting has been revealed.

Keywords:

Carpets, Ehl-İ Hiref Notebooks, Treasury Counting Notebooks, Uşak, Hereke, Kumkapı, Salting,

PDF

___

Altındağ, Ülkü- Bayraktar, Nedret (1987). “Topkapı Sarayı Müzesi Tahrir Komisyonu Çalışmaları I”, Topkapı Sarayı Müzesi Yıllık-2, İstanbul.
Arseven, Haydar (1985). “Feshane Halıları”, Türkiyemiz 47(Ekim),
Aslan, Sevim. 1996, Feshane Halıları, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul (Yayımlanmamış Sanatta Yeterlik Tezi).
Aslanapa, Oktay 1988, One Thousand Years of Turkish Carpets, İstanbul (Eren Yayıncılık).
Atalay, Besim 1967, Türk Halıcılığı ve Uşak Halıları, Ankara (Türkiye İş Bankası Yayını).
Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey, 1922, 13. Asr-ı Hicri’de Osmanlı Hayatı, başlığı ile Peyam Sabah ve Alemdar Gazetelerinde yayınlanmış makaleleri baskıya hazırlayan: Niyazi Ahmet Banoğlu, N.A., (tarihsiz), Bir zamanlar İstanbul Tercüman 1001 Temel Eser, No.11.
Barkan, Ömer Lütfü 1979, Süleymaniye Camii ve İmareti İnşaatı (1550 – 1557), II, Ankara.,
Batari, Ferenc 1986, “White Ground Anatolian Carpets in the Budapest Museum of Applied Arts”, Oriental Carpets and Textile Studies II, 4th. International Conference on Oriental Carpets London 1983, Preceeding London,
Bayraktar, Nedret 1992,” Sultan VI. Mehmet’in Topkapı Sarayına Gönderdiği Eserler”, Millî Saraylar,
Cantay, Tanju 1989, Süleymaniye Camii ve bağlı yapılar, İstanbul.
Comte, P. L. 1903, Arts et Metiers en Orient, Paris, Çev. Ayda Düz, Türkiye’de Sanatlar ve Zenaatler, 19. yüzyıl sonu, İstanbul (Tarihsiz), Tercüman 1001 Temel Eser, No.59.
Çağman, Filiz 1988 “Mimar Sinan Döneminde Sarayın Ehl-i hıref Teşkilâtı”, Mimar Sinan Dönemi Türk Mimarlığı ve Sanatı, Haz. Zeki Sönmez, İstanbul,
Çetintürk, Bige,1963, “İstanbul’da 16. asrın sonuna kadar Hassa Halı Sanatkârları”, Türk Sanatı Tarihi araştırma ve İncelemeleri I, İstanbul, s.715 – 731.
Diyarbekirli, Nejat, Hun Sanatı, Milli Eğitim Bakanlığı, Kültür Bakanlığı Yayını, İstanbul 1972.
Durul, Yusuf, 1984, “Halı ve Seccadelerdeki yazı Süslemeleri”, Türk Dokuma Sanatından Örnekler, Ak Yayınları, İstanbul, s.42 – 48.
Eiland III, M.L. 1999, “Analysis of metal threads: New light on the Salting problem”, The Salting Carpets, California.
Enez, Nevin, 1988, Topkapı Sarayı Müzesinde bulunan Halı- Seccade Grubunun Boyarmadde Analizleri Temel alınarak Dokundukları Yer ve Dönemin Saptanması, Marmara Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
Evliya Çelebi Seyahatnamesi, (17. yy), Danışman, Z. 1935, C.IX (Anadolu, Suriye, Hicaz 1671 – 1672), İstanbul.
Eyice, Semavi, 2004, “XVI. Yüzyılda İstanbul’a gelen Yabancılar ve yabancı üç ressamın resimleri”, 16.yüzyıl Osmanlı Kültür ve Sanatı, 11 – 12 Nisan 2001 Sempozyum Bildirileri, İstanbul, s.15 – 39, (Sanat Tarihi Derneği Yayınları:7)
Küçükerman, Önder. 1987, Hereke Fabrikası, İstanbul (Sümerbank Yayını).
Küçükerman, Önder. 1990, Batı Anadolu’daki Türk Halıcılık geleneği içinde İzmir Limanı ve Isparta Halı Fabrikası, İstanbul.
Kütükoğlu, S.Mubahat, 1976, Osmanlı- İngiliz İktisadi Münasebetleri, II (1838 – 1860), İstanbul.
Kütükoğlu, S.Mubahat 1981, “Asakir-i Mansure-i Muhammediye kıyafeti ve malzemesinin temini meselesi”, Doğumunun 100. Yılında Atatürk’e Armağan, İstanbul, s. 519-605.
Kütükoğlu, S. Mubahat, 1983, Osmanlılarda Narh Müessesesi ve1640 tarihli Narh defteri, İstanbul.
Kurtuluş, Tuba 2001, Topkapı Sarayındaki Halı Seccadelerden Bir Grubun İncelenmesi, Mimar Sinan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı, Türk İslâm Sanatları Programı, İstanbul (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi)
Lütfî A. Efendi Tarihi, (19. yy), 1988, C.10, yayına haz. Aktepe, M., Ankara.
Mills, John. 1999, “The Salting Group: history and Clarification, The Salting Carpets, California. Önder, Mehmet, 1962, Mevlâna Müzesi Rehberi, İstanbul (2.baskı).
Önder, Mehmet, 1965, “Anadolu’da çılan ilk Halı-Kilim Sergisi ve Mareşal Hindenburg’a hediye edilen bir Konya Halısı”, Türk Etnografya Dergisi 6 (1963), Ankara, s.98 – 101.
Önder, Mehmet, 1987, “Mevlâna Müzesindeki Ayetli Seccade”, Antika 29, İstanbul.
Önder, A. 2017,” Kumkapı Halılarının Tarihçesi”, Arkas Koleksiyonu’nda Kumkapı Halıları, 4.10.2017- 20.112017 tarihleri arasında İstanbul, Türk ve İslâm Eserleri Müzesinde açık kalan Sergi Kataloğu, İzmir, s.24-29.
Önsoy, Rıfat 1988, Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii ve Sanayileşme Politikası, Ankara.
Özkavruk Adanır, Elvan (2020). “Batı Anadolu Bölgesi’nde Faaliyet Gösteren Yabancı Şirketler (1860 -1934) ve Türk Halıcılığına Etkisi”, Cumhuriyet Dönemi Türk Halıcılığı, ed. Aysen Soysaldı, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Cilt:1, s. 397- 425.
Pinner, Robert 1986” Non-Spanish Carpets from the Mediterranean Countries in Spanish Documents of the 15th. To 17th.century”, Oriental Carpet and Textile Studies II, 4th. International Conference on Oriental Carpets, London 1983, Preceeding, London, s.151- 163.
Poloyalı Simeon’un Seyahatnamesi (1608 – 1619), Çev. Hrand D. Andreasyan, 1964, İstanbul.
Quataert, David, 1993, Ottoman Manufacturing in the Age of the Industrial Revolution, Cambridge Universty Press, Çev. Güney, T. 1999, Sanayi Devrimi Çağında Osmanlı İmalat Sektörü, İstanbul.
Refik, Ahmet. 1988, Onuncu Asrı Hicrî’de İstanbul Hayatı (1495 – 1591), İstanbul.
Refik, Ahmet 1988, On birinci Asr-ı hicri’de Osmanlı hayatı (1592-1688), İstanbul.
Refik, Ahmet 1988, On ikinci Asr-ı hicri’de Osmanlı hayatı (1689 -1785), İstanbul.
Rogers, J. Michael.-Tezcan, Hülya 1988, The Topkapı Saray Museum Carpets, Boston.
Sönmez, Zeki, 1984, “Batı Anadolu Türk halıcılığının 19. yüzyıldaki durumu üzerine”, Tarih Dünyası Araştırmaları, 32 İstanbul.
Sweetman, John. 1988, The Oriental Obsession Islamic Inspiration in British and American Art and Architecture 1500 – 1920, Cambridge University. Sotheby’s Autumn Islamic sales cataloque of Fine Rugs, Carpets and Textiles, October 1979. Sotheby’s Islamic Works of Art, Carpets and Textiles, London 1989.
Tattersall, C.E.C. 1934, History of the British Carpets, London.
Tezcan, Hülya 1996, “Topkapı Palace Prayer Rugs”, Bildiriler Kitabı ICOC 8., Philadelphia, s.33- 36.
Uşaklıgil, Halit Ziya Uşaklıgil, 1940-1942, Saray ve Ötesi, Yay. Haz. Necati Tonga, İstanbul 2019, s. 296-297. Can Yayınları.
Ünal, İsmail, 1963, 1680 tarihinde Hazine Kayıtları ve Hazinede bulunan eşyalar, TSMA. D.12 A, 12 B. H.1091/M.1680, (Topkapı Sarayı Müzesi Uzmanı, basılmamış terfi tezi), İstanbul.
Yetkin, Şerare, 1981, Historical Turkısh Carpets, İstanbul.
Yıldız, Netice, 1987, İngiliz-Osmanlı sanat eseri alışverişi (1583 – 1914), İstanbul 1987, İst. Üni. Sos. Bil.Ens. Ed. Fak. Ark. ve Sanat Tarihi Bölümü (Basılmamış Doktora tezi).
Yusuf, Mehmet, 1930, Konya Asar-ı Atika Müzesi Muhtasar Rehberi, İstanbul.
Uğurlu, S. Senem, 2021, “Beyaz Zeminli Uşak Halılarından Bilinmeyen Bir Grup: Akrep Motifli Selendi Halıları”, Turkısh Studies, 16 (4), s.1311 – 1333.
BOA, İrade-i Meclis-i Mahsus, No.144, Lef:25.
TSMA. D.3/2.(16.yy. başı)
TSMA. D.9823. (16.yy. başı)
TSMA. D.7681, 18.yüzyıl.
TSMA. D.8202, H.1289/M.1872 tarihli.
TSMA. D.10026, Bkz. TSM. Arşiv Kılavuzu, 1940, II. Fasikül, İstanbul, Belge No. XXI.
Londra, Victoria & Albert Museum, Env. No. 790-1904 ve T. 132-1924
Vakıflar Genel Müdürlüğü Merkez Arşiv Ahkâm Defteri, No.964, yp. 444-445.