AMERİKAN İŞLETME İDEOLOJİSİNİN TÜRKİYE’YE GELİŞİ, YAYILIŞI VE ÜCRET TARTIŞMALARI,1960-1980

1960-1980 arasında yeni bir toplu sözleşme düzenine geçilmesiyle ve kalkınma, sosyal adalet, ücret eşitsizlikleri gibi konularda kamusal tartışmaların gittikçe yoğunlaşmasıyla birlikte sermaye sahiplerinin en önemli gündemlerinden birisi sınai karlılıklarını gizlemek/arttırmak ve bunu yaparken de emek süreçleri üzerindeki denetimlerine özellikle örgütlü emeğin rızasını almaktı. Bu anlamda, özellikle 1945 sonrası dünyaya yayılan Amerikan işletme ideolojisi burjuvazinin/işletme yöneticilerinin bir yandan kapitalist karları gizlemek ve diğer yandan emek üzerindeki denetimi sağlamak hususunda rızanın üretilmesinde en önemli araçlardan birisi oldu. Bu çalışma, burjuvazinin örgütlü emeğin rızasını almak için kullandığı en önemli ideolojik mekanizmalardan birisi olan işletme ideolojisinin Türkiye’ye gelişine, yayılmasına ve özel olarak bu ideolojinin önemli bir boyutu olan ücret tartışmalarına odaklanmaktadır. Makalede sermaye sahiplerinin/yöneticilerin karlarını gizlemek-arttırmak ve emek üzerinde denetimi sağlamak için öne sürdüğü ücretler-verimlilik ilişkisi ve ücret sistemlerine örgütlü emeğin sendikal yapısı ve stratejileri nedeniyle rıza göstermediği öne sürülecektir. Bu bağlamda, çalışmanın temel amacı 1960-1980 arasının emek-sermaye çatışmasını incelerken emek süreçlerini büyük oranda ihmal eden mevcut literatüre katkı koymaktır.

The Arrival and Dissemination of the American Management Ideology in Turkey and Wage Debates, 1960-1980

The introduction of a new collective bargaining system in 1963 and flourish of public debates related with the labor-capital relationship, such as development, social justice wage inequalities has created concerns among the Turkish bourgeoisie about its profits and control over the labor in the production process within the enterprises between the period of 1960 and 1980. In this regard, the American management ideology which has spread to the world especially after the Second World War, has become one of the main ideological tool of the bourgeoisie in an effort to take consent of the organized labor This study focuses on the arrival and dissemination of the management ideology in Turkey as one of the main mechanism of the capitalist class to derive such a consent. It, particularly, analyzes the wage debate, which constituted an important component of the management ideology. Thus, the main argument of this article is that the capitalist class and/or managers of the period asserted that trade unions had to make wage demands in accordance with the productivity of enterprises and offered some wage systems. However, most of the trade unions did not accept them mainly due to profile of their members and their union politics. Focusing on such debates over the organization of relations in production, the article aimsto contribute in the existing literature which, by and large, ignores the labor process in explaining the labor-capital conflict between 1960 and 1980 in Turkey.

Keywords:

The Labor-Capital relations in Turkey, Capitalist class and managers, Trade unions, Management ideology Wage debates,

PDF

___

Adas, Michael (2006), Dominance By Design: Technological Imperatives and America’s Civilizing Mission (Cambridge: Belknap).
Aksan, Zeki ve Sera Özbaşar (1978), “İşletmelerimizde Personel Yönetimi Sorunları”, Sevk ve İdare Dergisi 13 (114): 39-44.
Altun, Mehmet (2008), Ortak Aklı Ararken: TÜSİAD’ın İlk On Yılı, 1970-1980 (İstanbul: Doğan Kitap).
Arçelik (2001), Mamulattan Markaya Arçelik Kurum Tarihi, 1955-2000, (ş.y.: Arçelik Anonim Şirketi). Arçelik’te Bir Ay (1966), “Haberler Arasında”, Arçelik’te Bir Ay 5: 1.
Artan, Sinan (1976), Endüstri İşletmelerinde Yönetici Yetiştirilmesi ve Türkiye’deki Uygulama (Eskişehir: Eskişehir İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Basımevi).
Atılgan, Gökhan (2007), “Yön-Devrim Hareketi”, Gültekingil, Murat (der.) Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, cilt 8: Sol (İstanbul: İletişim): 597-646.
Atılgan, Gökhan (2016), “Tarımsal Kapitalizmin Şafağında”, Atılgan, Gökhan, Cenk Saraçoğlu ve Ateş Uslu (yay. haz.) Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Siyasal Hayat (İstanbul: Yordam): 393-520.
Algül, Süreyya (2015), DİSK (1967-1975) (İstanbul: İletişim).
Avcıoğlu, Doğan (1971), Türkiye’nin Düzeni (Ankara: Bilgi Yayınevi).
Aydın, Zafer (2010), Kavel: Kanunsuz Bir Grevin Öyküsü (İstanbul: Sosyal Tarih).
Aysan, Mustafa A. (1973), Türkiye’de İşletmecilik Eğitiminin Durumu ve Gelişme İmkanları ile İlgili Araştırma Raporu (İstanbul: Sevk ve İdarecilik Eğitim Vakfı).
Balkılıç, Özgür (2015), For the Union Makes Us Strong: The Istanbul Metal Workers and Their Struggle for Unionization, 1947-1970, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Wilfrid Laurier University, Tarih Bölümü.
Binat, Tarık (1966), Burası Amerika: Bir Geziden Notlar (ş.y.: y.y.).
Braverman, Harry (1974), Labor and Monopoly Capital, (New York: Free Press).
Buğra, Ayşe (1997), Devlet ve İşadamları (İstanbul: İletişim).
Burawoy, Michael (1979), Manufacturing Consent: Changes in the Labor Process under Monopoly Capitalism (Chicago: The University of Chicago Press).
Burawoy, Michael (1985), The Politics of Production: The Factory Regimes under Capitalism and Socialism (London: Verso).
Cansen, Ege (1966), “Amerika’dan Bir Mektup Var”, Arçelik’te Bir Ay 11: 3.
Carew, Anthony (1987), Labour Under the Marshall Plan: The Politics of Productivity and the Marketing of Management Science (Detroit: Wayne State University Press).
Chandler, Alfred (1977), The Visible Hand: The Managerial Revolution in American Business (Cambridge: Belknap Press).
Çelik, Aziz ve Zafer Aydın (2006), Paşabahçe: Gelenek Yaratan Grev (İstanbul: TÜSTAV).
Çelik, Aziz (2010), Vesayetten Siyasete Türkiye’de Sendikacılık (İstanbul: İletişim). Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu (t.y.), “A Tipi Yetiştirme Eğitim Semineri Ders Notları,” TÜSTAV Arşivi DİSK Merkez Fonu, Kutu: 300, Zarf: 71.
Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu (1973), DİSK’in Çalışma Raporu (1970-1973), (İstanbul: DİSK Yayınları).
Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu (1978), DİSK Eğitim Notları: Demokratik Sınıf ve Kitle Sendikacılığı (İstanbul: Süslü Matbaacılık).
Ecevit, Bülent (1963), “İşçinin Yeni Hak ve Sorumlulukları,” İşçi Postası, 25 Temmuz. Economic Cooperation Administration (1949), Turkey: A Country Study (Washington: United States Government Printing Office).
Eczacıbaşı, Nejat (1965), “Sosyal Kanunlar ve Özel Teşebbüs”, Sosyal Siyaset Konferansları 16: 1- 6.
Eczacıbaşı, Nejat (1970), “II. Türkiye Sevk ve İdarecilik Kongresi Açılış Konuşması”, Sevk ve İdare Dergisi 5: 9-14.
Edwards, Richard (1979), Contested Terrain: The Transformation of the Workplace in the Twentieth Century (New York: Basic Books).
Ekin, Nusret (1974), “Sendikaların Ücret Politikası ve İşletme Yönetimine Etkileri”, Sevk ve İdare Dergisi 9 (67): 9-14.
Er, Şükrü (1974), Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu 10. Olağan Genel Kurul Tutanakları içerisinde (Ankara: Ayyıldız Matbaası).
Er, Şükrü (1975), “Sendikacılık Tehlikeli Bir Oyun”, İşveren XIII (10): 15-20.
Eranil, Şerafettin (1970), “Modern Sevk ve İdare Tatbikatından Doğan Meseleler,” Sevk ve İdare Dergisi 24: 39-43.
Erden, Ali M. (1974), “İşçi-İşveren Arasında İyi İlişkilerin Tesisi ve Çağımızın İşvereninden Beklenenler”, MESS Konferansları 1973-1974 (İstanbul: Türkiye Madeni Eşya Sanayicileri Sendikası Yayınları): 79-100.
Erhan, Çağrı (2001), “ABD ve NATO’yla İlişkiler”, Oran, Baskın (der.) Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşı’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt 1: 1919-1980 (İstanbul: İletişim): 522-575.
Erkut, Tevfik (1973), “Amerika’dan Arçeliklilere”, Arçelik’te Bir Ay 93: 3.
Ersoy, Bahri, Temsilciler Meclisi Üyesi Bahri Ersoy’un 26/2/1961 Tarihinde Temsilciler Meclisinde Yapmış Olduğu Konuşma, Tarih Vakfı Orhan Tuna Arşivi, sınıflandırılmamış belge.
Ersöz, Bahri (1972), Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu Dokuzuncu Olağan Genel Kurul Tutanakları içerisinde (İstanbul: y.y.).
Figart, Deborah M. (2001) “Wage-Setting Under Fordism: The Rise of Job Evaluation and the Ideology of Equal Pay”, Review of Political Economy 13 (4): 405-425.
Gencer, Sadi (1967), “İş Değerlendirmesinin Prodüktiviteye Etkileri ve Ekonomik Yönü”, Sevk ve İdare Dergisi, 2 (5): 31-34.
Gilman, Nils (2003), Mandarins of the Future: Modernization Theory in Cold War America (Baltimore and London: The John Hopkins University Press).
Güldamla, Aynur (1968), İş Değerlendirmenin Türkiye’deki Uygulamasının Analizi ve Ücretler (Ankara: İş Matbaacılık ve Ticaret).
Güzel, Şehmus M. (1993), Türkiye’de İşçi Hareketi (İstanbul: Sosyalist).
Hogan, Michael J. (1985) “American Marshall Planners and the Search for a European Neocapitalism,” The American Historical Review, 90 (1): (Feb., 1985): 44-72.
Işıklı, Alpaslan (1970a), “Toplu Sözleşme Düzeni ve İş Değerlendirme Arasındaki İlişkiler”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 25 (1): 207-237.
Işıklı, Alpaslan (1970b), “Toplu Sözleşme ve İş Değerlendirme İlişkileri”, İş Değerlendirme Semineri (ş.y.: Milli Prodüktivite Merkezi Yayınları): 93-136.
İbrahimoğlu, Rafet (1975), MPM XIII. Genel Kurul Toplantısı Tutanak içerisinde (Ankara).
İşveren (1977), “Türkiye’de İşveren Sendikacılığı ve İşveren-İşçi İlişkilerindeki Son Gelişmeler”, İşveren XVI (3): 7-12 ve 27-30.
Jacoby, Stanford M. (2004), Employing Bureaucracy: Managers, Unions, and the Transformation of Work in the 20th Century (London: Lawrence Erlbaum Associates Publishers).
Karadayı, Eyüp (1964), İstanbul’un Sanayi Potansiyeli (İstanbul: İstanbul Sanayi Odası). Karayalçın, İlhami (1967), “İşçi-İşveren Münasebetlerinde İşletmecileri ve Mühendislerin Rolü”, Fikir ve San’atta Hareket, Ek: 1-31.
Kartay, Hami (1975a), Türk Hür Teşebbüs Kuruluşları Toplantısı 28 Nisan 1975, İstanbul içinde (Ankara: y.y.): 13-20.
Kartay, Hami (1975b), İşçi-İşveren İlişkilerinin Sanayiye Etkileri (Ankara: Ayyıldız Matbaası).
Kaya, Halil (1972), Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu Dokuzuncu Olağan Genel Kurul Tutanakları içerisinde (Ankara: Ayyıldız Matbaası).
Kerwin, Robert W. (1951), “Private Enterprise in Turkish Economic Development” Middle East Journal, 5 (1): 21-38.
Kiernan, Victor (2015), America: From White Settlement to World Hegemony (London: Zed Books).
Kip, Haldun (1963), “İşverenlerin Teşkilatlanması” Bakanlıklarası Prodüktivite Merkezi I. Toplu Sözleşme Semineri (ş.y.: y.y.): 5-28.
Kipping, Matthias ve Ove Bjarnar (der.) (1998), The Americanisation of European Business: The Marshall Plan and the Transfer of US Management Models (London: Routledge).
Koç, Yıldırım (2008), DİSK Tarihi: Efsane mi Gerçek mi? (Ankara: Epos).
Koç, Yıldırım (2010), Türkiye İşçi Sınıfı Tarihi (Ankara: Epos).
Koçak, Hakan M. (2014), Camın İşçileri: Paşabahçe İşçilerinin Sınıf Olma Öyküsü, (İstanbul: İletişim).
Kutadgobilik, Tuğrul (1975), “Endüstri İlişkilerinin Ülke Ekonomisindeki Yeri ve Geleceği”, MESS Konferansları 1974-1975 (İstanbul: Türkiye Madeni Eşya Sanayicileri Sendikası Yayınları): 47-64.
Locke, Robert R. (1996), The Collapse of the American Management Mystique (Oxford: Oxford University Press).
Lök, İlhan (1975), “Ülkemiz Sanayi Toplumuna Geçişin En Bunalımlı Günlerini Yaşamaktadır”, MESS-İşveren 13 (253): 3-4.
Madeni Eşya Sanayicileri Sendikası (1972), MESS XIV. Genel Kurul Görüşme Tutanakları, Tarih Vakfı, Orhan Tuna Arşivi, sınıflandırılmamış belge.
Madeni Eşya Sanayicileri Sendikası (1973), MESS XV. Genel Kurul Görüşme Tutanakları, Tarih Vakfı, Orhan Tuna Arşivi, sınıflandırılmamış belge.
Madeni Eşya Sanayicileri Sendikası (1976), Olağan XX. Genel Kurula Sunulan MESS Yönetim Kurulu Çalışma Raporu 1975-1976 (ş.y.: y.y.).
Madeni Eşya Sanayicileri Sendikası (1984), 25. Yılımız (İstanbul: Erkmen Matbaası).
Madeni Eşya Sanayicileri Sendikası (2010), Dünden Sonraki Gün (İstanbul: MESS).
Maier, Charles S. (1981), In Search of Stability: Explorations in Historical Political Economy (Cambridge: Cambridge University Press).
Mann, Michael (2013), The Sources of Social Power, volume 4: Globalizations, 1945-2011 (Cambridge: Cambridge University Press).
Mello, Brian (2013), Evaluating Social Movement Impacts: Comparative Lessons from the Labor Movement in Turkey (London: Bloomsbury). Midilli, Atilla (1964), “İşletmelerde Sınai Münasebetler”, İşveren, II (7): 9-10.
Miller, Frank B. (1962) Sanayide Beşeri Münasebetler (İstanbul: Sermet Matbaası) (Çev. Sabahat Yalçın ve Toker Dereli).
Milli Prodüktivite Merkezi (t.y.), İşletme İdaresi (ş.y.: Milli Prodüktivite Merkezi Yayınları).
Milli Prodüktivite Merkezi (1969), Gelişmekte Olan Ülkelerde Modern Sevk ve İdarecilerin Yetiştirilme ve Geliştirilmelerinin Önemi (Ankara: İş Matbaacılık ve Ticaret).
Mucuoğlu, Mahmut C. (t.y.), “İş Değerlendirmesi: Emek Karşılığının Adilane Esaslara Bağlanması”, Sevk ve İdare Dergisi, Özel Bası 1: 3-12.
Nelson, Daniel (1975), Managers and Workers: Origins of the Twentieth Century Factory System in the United States, 1880-1920 (Madison: University of Wisconsin Press).
Nichols, Theo (1980), “Management and its Relation to Capital and Labour”, Nichols, Theo (der.) Capital and Labour: A Marxist Primer (Glasgow: Fontana): 210-217.
Odabaş, Mehmet (1963), “Bakanlıklararası Prodüktivite Merkezi’nin Yalova Semineri” içerisinde, İşveren II (2): 14-18.
Orhon, Ali (1974), “Milli Prodüktivite Merkezi Genel Sekreteri Dr. Müh. Ali Orhon’un Açılış Konuşması”, Türk Endüstrisinde Verimliliği Arttırma Olanakları Sempozyumu (Ankara: Milli Prodüktivite Merkezi Yayınları): 4-17.
Ozan, Ebru Deniz (2012), Gülme Sırası Bizde (İstanbul: Metis).
Öztürk, Özgür (2010), Türkiye’de Büyük Sermaye Grupları: Finans Kapitalin Oluşumu ve Gelişimi (İstanbul: Sosyal Araştırmalar Vakfı).
Pars, Esin (1974), Türkiye’de İşveren Sendikacılığı (Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi).
Participant Journal (1963), “Objective Cost-Consciousness” Participant Journal 2 (7): 19-22. Participant Journal (1964), “Impact II”, Participant Journal, 2 (11): 48-49.
Pezet, E. (2012), “Pacifying the Social: Creating the French Citizen Worker, 1968-1975”, Management & Organizational History 7 (1): 61-71.
Podol, Richard (1996), An Interview with Richard Podol (Virginia: Association for Diplomatic Studies and Training).
Regalia, Ida, Marino Regini ve Emilio Reyneri (1978), “Labor Conflicts and Industrial Relations in Italy”, Crouch, Colin ve Alessandro Pizzorno (der.) The Resurgence of Class Conflict in Western Europe since 1968, vol. 1 (London: Macmillan Press): 101-158.
Rosen, M. Sumner (1962), “Turkey” Galenson, Walter (der.) Labor in Developing Economies (Berkeley: University of California Press).
Rupert, Mark (1995), Producing Hegemony: The Politics of Mass Production and American Global Power (Cambridge: Cambridge University Press).
Sağanak, Altan (1974), “Endüstrileşme Sürecinin Doğurduğu Sosyal Problemler Açısından İşçiİşveren İlişkileri ve Sanayileşmeye Yönelen Toplumda Sevk ve İdarecilerin Sorumlulukları”, MESS Konferansları 1973-1974 (İstanbul: Türkiye Madeni Eşya Sanayicileri Sendikası Yayınları): 101-120.
Serin, Necdet (1963), Türkiye’nin Sanayileşmesi (Ankara: Sevinç Matbaası). Soysal, Ertuğrul (1969), “İşçileri Rahat Bırakınız,” İşveren, 7 (12): 3-5.
Soysal, Ertuğrul (1974), “Panel Tartışması: Türkiye İşçi-İşveren İlişkileri (Dün-Bugün-Yarın”, Türkiye’de İşçi İşveren İlişkileri (İstanbul: Ekonomik ve Sosyal Etüdler Konferans Heyeti): 368-428.
Sönmez, Mustafa (1992), Kırk Haramiler: Türkiye’de Holdingler (Ankara: Arkadaş).
Stepan-Norris, Judith ve Maurice Zeitlin (1991), “ “Red” Unions and “Bourgeois” Contracts?”, American Journal of Sociology 96 (5): 1151-1200.
Stone, Katherine (1974), “The Origins of the Job Structures in the Steel Industry”, Radical America 7 (6): 19-76.
Sümer, Ali P. (t.y.), Endüstriyel Demokrasi Semineri içerisinde (ş.y.: Milli Prodüktivite Merkezi Yayınları).
Şafak, Can (2012), Büyük Grev 1977 (İstanbul: Sosyal Tarih Yayınları).
Talas, Cahit (1967), “Milli Prodüktivite Merkezinin Faaliyet Programı Hakkında Rapor”; İşçi-İşveren Kollektif Münasebetlerinde Son Gelişme Semineri (İstanbul: HüsnüTabiat Matbaası).
Talas, Cahit (1992), Türkiye’nin Açıklamalı Sosyal Politika Tarihi (Ankara: Bilgi).
Taştan, Onur Can (2016a), Türkiye’de Metal Sektöründe Fabrika Rejimi Mücadeleleri: 1960-1980 Dönemi Arçelik Örneği. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Bölümü.
Taştan, Onur Can (2016b), “Metal İşçilerinin 2015 Direnişinin Elli Yıl Öncesindeki Kökleri: 1964 MESS Grevleri”, Çalışma ve Toplum 2: 679-700.
Topkar, İsmail (1964), “Türkiye’de Sendikalizmin Gelişmesi ve İktisadi Hayata Tesiri,” Sosyal Siyaset Konferansları, 15: 83-88.
Tuna, Orhan (1970), Türkiye’de Toplu İş Sözleşmesi Düzeninin İktisadi ve Sosyal Tesirleri, II. Kitap: Neticeler Kısmı (İstanbul: Milli Eğitim Basımevi).
Tunador, Malik (1965), “İş Değerlendirmesi ve İşçiler”, TÜRK-İŞ 2 (23): 21-22.
Tunç, Halil (t.y.) Toplu Pazarlıkta Kullanılan Kriterler (İşçi Görüşü), Tarih Vakfı Orhan Tuna Arşivi, Kutu: 1, Dosya: 1, Belge 1-5.
Tunç, Halil (1964), “Toplu Pazarlık ve Sendikacıların Tutumu”, TÜRK-İŞ 11: 16-17.
Tunç, Halil (1970), “İşçi Açısından Uyuşmazlık Konuları ve Çözümlenmesinde Karşılaşılan Güçlükler”, Toplu İş Uyuşmazlıkları ve Barışçı Çözüm Yolları: Uzlaştırma, Arabuluculuk, Tahkim (Ankara: TÜRK-İŞ Yayınları): 34-43.
Tunç, Halil (1974), “Panel Tartışması: Türkiye İşçi-İşveren İlişkileri (Dün-Bugün-Yarın”, Türkiye’de İşçi İşveren İlişkileri (İstanbul: Ekonomik ve Sosyal Etüdler Konferans Heyeti): 368-428.
Tunç, Halil (1975), “İşçi Görüşü,” Türkiye’de Toplu Pazarlık Sisteminde Yol Gösterici Faktörler, 21- 23 Ekim 1975 (Ankara): 157-178.
Türk Sevk ve İdare Derneği (1971), II. Türk Sevk ve İdarecilik Kongresi, İstanbul 2-3-4 Eylül 1970 (İstanbul: Nilüfer Matbaası).
Türkiye İşçi Sendikaları Konfederasyonu (1968), TÜRK-İŞ 7nci Genel Kurulu Çalışma Raporları (Ankara: TÜRK-İŞ Yayınları).
Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu (1972), Dokuzuncu Olağan Genel Kurul Çalışma Raporu (ş.y.: y.y.).
Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu (1974), Onuncu Olağan Genel Kurul Çalışma Raporu (ş.y.: y.y.).
Türkiye Tekstil Sanayi İşverenleri Sendikası (1969), Sevk ve İdare Semineri 24-26 Mayıs Kilyos (İstanbul: Halk Basımevi).
Ünsal, Artun (2002), Türkiye İşçi Partisi (İstanbul: Tarih Vakfı).
Ünsal, Engin (1963), İşçiler Uyanıyor (İstanbul: Tan).
Üsdiken, Behlül (1997), “Importing Theories of Management and Organization: The Case of Turkish Academia”, International Studies of Management & Organization, 26 (3): 33-46.
Üsdiken, Behlül, Nisan Selekler, ve Demet Çetin (1998), “Türkiye’de Yönetim Yazınına Egemen Anlayışın Oluşumu: Sevk ve İdare Dergisi Üzerine Bir İnceleme,” Amme İdaresi Dergisi, 31 (1): 57-87.
Üsdiken, Behlül (2004), “Exporting Managerial Knowledge to the Outpost: Penetration of ‘Human Relations’ into Turkish Academia, 1950-1965”, Management Learning, 35 (3): 255-270.
Üsdiken, Behlül (2009), “Bir Örgütsel Alanın Yeniden Şekillenişi: Türkiye’de İş Hayatına Yönelik Yüksek Öğretimde Değişim, 1955-1975”, ODTÜ Gelişme Dergisi, 35: 1-40.
Van Dyke, Stuart (1962), “A Message From the USAID Director”, The USAID Participant Journal 1 (1): 1-2
Van Dyke, Stuart (1997), An Interview with Stuart Van Dyke (Virginia: Association for Diplomatic Studies and Training).
Yalçın, Selçuk (1969), Türkiyede İş Değerlemesi Tatbikatı (İstanbul: Sermet Matbaası).
Yazgan, Turan (1975), “Toplu İş Sözleşmesi Düzeninde Ücretler”, MESS Konferansları 1974-1975 (İstanbul: Türkiye Madeni Eşya Sanayicileri Sendikası Yayınları): 9-46.
Yılmaz, Koray R. (2010), Mahalle Bakkalından Küresel Aktöre Arçelik: İşletme Tarihine Marksist Bir Yaklaşım (İstanbul: Sosyal Araştırmalar Vakfı).
Yücesoy, M. Fuat (1970), İş Değerlendirme Semineri içerisinde (Ankara: Milli Prodüktivite Merkezi Yayınları).
Zaim, Sabahaddin (1962), Türkiye’nin İktisadi ve Sosyal Gelişmesinde İşgücü ve Prodüktivite Meselelerinin Önemi ve Tesirleri (ş.y.: y.y.).