Ḳıyāsın tarifi bağlamında Ġayru Muteʿāraf Ḳıyās: ʿOs̱mān b. Muṣṭafā eṭ-Ṭarsūsī’nin Risāle-i İstidlāliyye’si örneği

Kıyas türünün hangi fertleri kapsadığı tartışmalı olmakla birlikte şekil itibariyle kıyasa benzeyip de kıyas sayılmayan fertlerin belirlenmesi Aristoteles’in kullandığı kıyas fertleriyle sınırlı kalmıştır. Bu bağlamda öncülleri semantik kayıtlı olan kıyas şekilleri, özellikle iki öncülünde de semantik kayıt bulunan eşitlik kıyası ve benzerleri gibi, kıyasa benzeyen ancak kendiliğinden sonuç vermeyen akıl yürütme türleri olarak kabul edilmiştir. Her ne kadar Şemsuddīn es-Semerḳandī orta terimi tekrar etmeyen kıyas şekillerinin olabileceğinden bahsetse de bu durumu, Aristoteles’in şarihlerinden Afrodisiaslı İskender’den 18. yüzyıl Osmanlı mantıkçılarına kadar takip etmek mümkündür. Buna göre tek öncülü semantik kayıtlı olan kıyaslar Şayru muteʿāraf olarak isimlendirilmiş ve kıyas fertlerine ait geçerlilik şartları belirlenerek kıyasın tanımı içine dahil edilmiştir. ʿOs̱mān b. Muṣṭafā eṭ-Ṭarsūsī’nin yazmış olduğu Risāle-i İstidlāliyye bu açıdan dikkat çeken bir örnektir. Bu makalede, önce Şayru muteʿāraf kıyasın, kıyas tanımının içlemine dahil olup olmadığı ele alınmış, ardından eṭ-Ṭarsūsī’nin söz konusu risalesinin tahkikli metni ve Türkçeye tercümesi sunulmuştur

Anahtar Kelimeler:

İayru muteʿāraf, ʿOs̱ mān b. Muṣṭafā eṭ-Ṭarsūsī, Kıyasın Tanımı, Tam Kıyas

Qiyās Ghayr Mutaʿāraf against the Backdrop of Definition of Syllogism: ʿOs̱mān b. Muṣṭafā

al-Ṭarsūsī’s Risāle-i Istidlāliyye Many logicians, starting with Aristotle’s ancient commentators such as Alexander of Aphrodisias, exclude the syllogism of equivalence (qiyās al-musāwāt) and the like from the extension of syllogism and consider them invalid. They claimed that these syllogisms do not produce by themselves as the terms of their premises semantically depend on qualification. One can argue that these logicians reached this conclusion because they limited the extension of syllogism only to Aristotle’s usage of examples of syllogism. However, others, particularly the 18th century Ottoman logicians, argued that these syllogisms produce by themselves and are valid. They contend that if rules of qualification are determined with regard to validity, then the syllogism of equivalence and the like will be valid as well. Ottoman logicians named these syllogisms qiyās ghayr mutaʿāraf (unfamiliar syllogism), and started treating them in their logic works. Risāla-i Istidlāliyya by ʿOs̱ mān b. Muṣṭafā eṭ-Ṭarsūsī is a particularly good example of this practice. In this article, first we discuss whether or not the ghayr mutaʿāraf could be included in the definition of syllogism, and then we append the critical edition of the Arabic text of Risāla-i Istidlaliyya along with its translation into Turkish

Keywords:

Ghayr Mutaʿāraf, ʿOs̠ mān b. Muṣṭafā eṭ-Ṭarsūsī, Definition of Syllogism, Perfect,

PDF

___

Şerḥu’l-İşārāt. Tah. Suleymān Dunyā. Kahire: Dāru’l-Meʿārif, tsz.
eṭ-Ṭūsī, Naṣīruddīn. Esāsu’l-İḳtibās fī’l-Manṭıḳ. Arapçaya terc. Mollā Ḫusrev. Tah. Ḥasen el-Şāfiʿī ve Muḥammed es-Saʿīd Cemāluddīn. Kahire, tsz.
eṭ-Ṭrabzūnī, Ṣāliḥ b. Ḥasan. Şerḥu Risāle-i İstidlāliyye (Yazma), Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi, no.19 Hk 2471/2.
eṭ-Ṭarsūsī, ʿOs̠mān b. Muṣṭafā. Risāle-i İstidlāliye. [İstanbul]: Maṭbaʿatu Dāri’lḪilāfeti’l-ʿAliyye, 1258 [1842].
Şerḥu Ḳıstāsi’l-Efkār fī Taḥḳīḳi’l-Esrār. Tah. Necmettin Pehlivan. Yayınlanmamış çalışma.
es-Semerḳandī, Şemsuddīn Muḥammed b. Eşraf. Kıstâsu’l-Efkâr: Düşüncenin Kıstası. Tah. ve terc. Necmettin Pehlivan. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2014.
El-Rouayheb, Khaled. Relational Syllogisms and the History of Arabic Logic, 900- 1900. Leiden: Brill, 2010.
Patzig, Günther. Aristotle’s Theory of the Syllogism: A Logicophilological Study of the Book A of the Prior Analytics. Almancadan İngilizceye terc. Jonathan Barnes. Dordrecht: D. Reidel Publishing Company,1968.
Özel, Aytekin. “İbn Sînâ’nın Birleşmeli Kıyas Teorisi ve Sembolik Yorumu,” Yayınlanmamış doktora tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2009.
el-Maġnīsāvī, Aḥmed b. Suleymān. Şerḥu’l-İstidlāliyye. İstanbul: el-Ḥāc Muḥarrem el-Bosnevī Maṭbaʿası, 1287 [1871].
el-İzmīrī, ʿAbdurraḥmān. Risāle fī Taḥḳīḳi Aḳsāmi’l-Ḳıyās (Yazma), Süleymaniye Kütüphanesi-Hacı Mahmud Efendi, no.5821.
İbn Sīnā, Ebū ʿAlī el-Ḥuseyn. eş-Şifāʾ: el-Manṭıḳ, c.4, el-Ḳıyās. Tah. Saʿīd Zāyid. Kahire: el-Heyʾetu’l-ʿĀmme li-Şuʾūni’l-Maṭābiʿi’l-Emīriyye, 1964.
“Yüklemli Kesin Kıyasta Birinci Şekle İndirgeme,” Felsefe Dünyası 57 (2013), ss.16-33.
Hasırcı, Nazım. “Kıyasta Ya Hep Ya Hiç Prensibi,” Felsefe Dünyası 43 (2006), ss.84-96.
el-Gelenbevī, İsmāʿīl. el-Burhān fī ʿİlmi’l-Mīzān. İstanbul: Maṭbaʿa-i ʿĀmire, 1253 [1837-38].
el-Fārābī, Ebū Naṣr Muḥammed b. Muḥammed. el-Manṭıḳ ʿinde’l-Fārābī: Kitābu’lḲıyās. Tah. Rafīḳ el-ʿAcem. Beyrut: Dāru’l-Meşriḳ, 1986.
Emiroğlu, İbrahim. Mantık Yanlışları. Ankara: Elis, 2011.
Bursalı Meḥmed Ṭāhir. ʿOs̱mānlı Müʾellifleri. İstanbul: Meʿārif-i ʿUmūmiyye Neẓāreti, 1333 [1914-15].
“Kitābu’t-Taḥlīlāti’l-Ūlā,” Manṭıḳu Arisṭū, tah. ʿAbdurraḥmān Bedevī (Beyrut: Dāru’l-Ḳalem, 1980) içinde, 24a-70b.
Aristoteles. “Analytica Priora,” terc. A. J. Jenkinson, The Works of Aristotle, ed. W. D. Ross (Oxford: The Clarendon Press, 1928) içinde, 24a-70b.
Alexander of Aphrodisias. On Aristotle’s Prior Analytics 1.1-7. Terc. Jonathan Barnes ve diğerleri. Londra: Bloomsbury Publishing, 2014.
el-ʿAclūnī, İsmāʿīl b. Muḥammed. Keşfu’l-Ḫafāʾ ve Muzīlu’l-İlbās ʿammā İştehera mine’l-Eḥādīs̱ ʿalā Elsineti’n-Nās. Beyrut: Dāru İḥyāʾi’t-Turāsi’l-ʿArabī, tsz.