Muhammed Enes TOPGÜL

Hicri 3. asrın başlarında sünnete sarılmak: “saç-sakalını da boyardı!”

Ravilerin hadis ilmi açısından ehliyetlerini tespit etmeyi hedefleyen biyografik eserlerde, birtakım ravilerin saç-sakallarını boyayıp boyamadıklarına dair kayıtlara tesadüf edilir. Bu makale doğrudan cerḥ-taʿdīl ile irtibatı olmayan bu verilerin biyografi türü eserlere hangi dönemde ve hangi etkilerle girdiğini tespit etmeyi hedeflemektedir. Söz konusu kayıtların hicri 3. asrın başlarında artması, konunun devrin sosyal, siyasi ve ilmî tartışmaları çerçevesinde ele alınmasını gerektirmektedir. Konu bu açıdan incelendiğinde saç-sakal boyamaya dair kayıtların Miḥne hadisesi ve bu süreçte siyasi erkin baskısına maruz kalan Aḥmed b. Ḥanbel ile irtibatı dikkat çekmektedir. Anlaşıldığı kadarıyla o, ihya edilmek istenen bir sünnet olarak gördüğü saç-sakal boyama faaliyetini, siyasi erki hedef alan bir pasif direniş tarzı olarak konumlandırmıştı. Ancak erken dönem boyama faaliyetleri ile Aḥmed b. Ḥanbel dönemi ve sonrasındaki faaliyetlerin her biri, tarz, amaç ve muhataplar bakımından farklılık arz etmektedir. Sonuç olarak makale hem ricāl metinlerindeki dönemsel etkileri tartışmakta hem de boyama faaliyetine yüklenen anlamın değişim serüvenini rivayet metinleri üzerinden takip etmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Boya/ḫiḍāb, Aḥmed b. Ḥanbel, Ravi, Miḥne, Sünnet

Embracing the Sunna in the Early 3rd/ 9th Century: “He Used to Dye His Hair and Beard!”

One comes across records about whether or not the rāwīs dye their hair and beard in the biographical works, which aim at determining the rāwīs’ qualification in terms the science of hadith. This article aims at defining in which period and under what influences these data were put into the biographical works, although they are not directly related with the transmitter criticism (jarḥ and taʿdīl). The rise of such records in the 3rd century hijri necessitates to approach the question in the context of the social, political and intellectual debates of that period. Studying through this perspective, it is salient that there is a relationship between those records and the Miḥna, and Aḥmad b. Ḥanbal, who was exposed to pressure by the political power. Apparently, he located the dying of hair and beard, which he considered a rejuvenated sunna, as a way of non-violent resistance towards the government. Nevertheless, dyeing activities in early periods and those in the time of Aḥmad and later differ from each other in terms of style, objective and addressees. Consequently, this article both discusses the contextual influences on rijāl literature and follows the change in the meaning of the dying activity through the classical hadith collections.

Keywords:

Dyeing/Khiḍāb, Aḥmad b. Ḥanbal, Hadith Transmitters, Miḥna, Sunna,

PDF

___

Zeydān, Corcī. Medeniyet-i İslāmiye Tārīhi. Terc. Zekī Meġāmiz. İstanbul: İkdam Matbaası, 1328-1330.
eẕ-Ẕehebī, Muḥammed b. Aḥmed b. ʿUs̱mān. Siyeru Aʿlāmi’n-Nubelāʾ. Tah. Şuʿayb el-Arnāʾūṭ ve diğerleri. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risāle, 1432/2011.
“Maʿrifetu’r-Ricāl: Rivāyetu İbn Muḥriz ʿan Yaḥyā b. Maʿīn,” Mevsūʿātu Tārīḫi İbn Maʿīn: Ḫamsu Rivāyāt. Tah. Muḥammed es-Seyyid ʿUs̱mān (Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2011) içinde, c.2, ss.3-176.
Mevsūʿatu Aḳvāli Yaḥyā b. Maʿīn fī Ricāli’l-Ḥadīs̱ ve ʿİlelihi. Der. Beşşār ʿAvvād Maʿrūf ve diğerleri. Tunus: Dāru’l-Ġarbi’l-İslāmī, 1430/2009.
Yaḥyā b. Maʿīn. et-Tārīḫ (ed-Dūrī rivayeti), Yahyā b. Maʿīn ve Kitābuhu et-Tārīḫ. Tah. Aḥmed Muḥammed Nūr Seyf (Mekke: Merkezu’l-Baḥs̱i’l-ʿİlmī ve İḥyāʾi’t-Turās̱i’l-İslāmī, 1399/1979) içinde.
Üçok, Bahriye. İslâm Tarihi: Emevî-Abbasîler. Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 1968.
el-ʿUḳaylī, Muḥammed b. ʿAmr b. Mūsā b. Ḥammād. Kitābu’ḍ-Ḍuʿafāʾ. Tah. Māzin b. Muḥammed es-Sirsāvī. Kahire: Dāru İbn ʿAbbās, 1429/2008.
Turhan, Halil İbrahim. Ricâl Tenkidinin Doğuşu ve Gelişimi: Hicrî İlk İki Asır. İstanbul: İFAV, 2015.
Topgül, Muhammed Enes. Erken Dönem Şiî Ricâl İlmi: Keşşî Örneği. İstanbul: İFAV, 2015.
Tokpınar, Mirza. Abdürrezzâk b. Hemmâm ve Musannef’i. İstanbul: Beka Yayıncılık, 2015.
et-Tirmiẕī, Muḥammed b. ʿĪsā es-Sulemī. el-Cāmiʿu’ṣ-Ṣaḥīḥ. Tah. Aḥmed Muḥammed Şākir. Kahire: Muṣṭafā el-Bābī el-Ḥalebī, 1394/1975.
Tatlı, Mustafa. Ricâl Bilgisinin Tespiti: Suâlât Literatürü. İstanbul: Beka Yayınları, 2016.
eṭ-Ṭaḥāvī, Ebū Caʿfer Aḥmed b. Muḥammed. Şerḥu Muşkili’l-Ās̱ār. Tah. Şuʿayb elArnāʾūṭ. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risāle, 1431/2012.
eş-Şevkānī, Ebū ʿAbdullāh Muḥammed b. ʿAlī b. Muḥammed. Neylu’l-Evṭār min Eḥādīs̱i Seyyidi’l-Aḫyār Şerḥu Munteḳā’l-Aḫbār. Kahire: Muṣṭafā el-Bābī el-Ḥalebī, 1391/1971.
Ṣāliḥ b. Aḥmed b. Ḥanbel. Sīratu’l-İmām Aḥmed b. Ḥanbel. Tah. Muḥammed ezZaġlī. Beyrut: el-Mektebu’l-İslāmī, 1417/1997.
er-Rāmehurmuzī, Ebū Muḥammed Ḥasen b. ʿAbdurraḥmān. el-Muḥaddis̱u’l-Fāṣıl Beyne’r-Rāvī ve’l-Vāʿī. Tah. Muḥammad ʿAccāc el-Ḫaṭīb. Beyrut: Dāru’lFikr, 1391/1971.
en-Nesāʾī, Ebū ʿAbdirrahmān Aḥmed b. Şuʿayb. Kitābu’l-Muctebā el-Maʿrūf bi’sSuneni’ṣ-Ṣuġrā. Kahire: Dāru’t-Teʾṣīl, 1432/2012.
Muslim b. el-Ḥaccāc el-Ḳuşeyrī en-Neysābūrī. el-Cāmiʿu’ṣ-Ṣaḥīḥ. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1412/1992.
el-Mubārakfūrī, Ebū’l-ʿUlā Muḥammed ʿAbdurraḥmān b. ʿAbdurraḥīm. Tuḥfetu’lAḥveẕī Şerḥu Cāmiʿi’t-Tirmiẕī. Tah. ʿAbdurraḥmān Muḥammed ʿUs̱mān ve ʿAbdulvehhāb ʿAbdullaṭīf. Beyrut: Dāru’l-Fikr, tsz.
Mazaherî, Ali. Ortaçağda Müslümanların Yaşayışları. Terc. Bahriye Üçok. Ankara: Varlık Yayınları, 1972.
Muvaṭṭaʾu’l-İmām Mālik (Muḥammed b. el-Ḥasen eş-Şeybānī rivayeti). Tah. ʿAbdulvehhāb ʿAbdullaṭīf. Kahire: Vizāretu’l-Evḳāf, 1414/1994.
Mālik b. Enes. Muvaṭṭaʾu’l-İmām Mālik (Yaḥyā b. Yaḥyā el-Leys̱ī rivayeti). Tah. Muḥammed Muṣṭafā el-Aʿẓamī. Abudabi: Muʾessesetu Zāyed, 1425/2004.
el-Kuleynī, Muḥammed b. Yaʿḳūb. Furūʿu’l-Kāfī. Tah. Muḥammed Caʿfer Şemsuddīn. Beyrut: Dāru’t-Teʿāruf li’l-Maṭbūʿāt, 1413/1993.
Keskin, Yusuf Ziya. “Hz. Peygamber (s.a.s.) Döneminde Saç Bakımı,” Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16:26 (2011), ss.7-21.
Juynboll, G. H. A. “Dyeing the Hair and Beard in Early Islam: A Ḥadīth-Analytical Study,” Arabica 38:1 (1986), ss.49-75.
el-ʿİclī, Aḥmed b. ʿAbdullāh b. Ṣāliḥ. Maʿrifetu’s̱-S̱iḳāt. Tah. ʿAbdulʿalīm ʿAbdulʿaẓīm el-Bestevī. Medine: Mektebetu’d-Dār, 1405/1985.
İbnu’l-Cevzī, Ebū’l-Ferac Cemāluddīn ʿAbdurraḥmān b. ʿAlī b. Muḥammed. Menāḳibu’l-İmām Aḥmed b. Ḥanbel. Tah. ʿAbdullāh b. ʿAbdulmuḥsin etTurkī. Cīze: Dāru Hicr, 1419.
İbn Saʿd, Muḥammed b. Saʿd b. Menīʿ. eṭ-Ṭabaḳātu’l-Kubrā. Tah. İḥsān ʿAbbās. Beyrut: Dāru Ṣādir, 1387/1968.
İbn Māce, Muḥammed b. Yezīd el-Ḳazvīnī. Sunenu İbn Māce. Tah. Ḫalīl Meʾmūn Şīḥā. Beyrut: Dāru’l-Maʿrife, 1416/1996.
İbn Kes̱īr, Ebū’l-Fidā İsmāʿīl b. ʿUmer. el-Bidāye ve’n-Nihāye. Tah. ʿAbdullāh b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkī. Cīze: Dāru Hicr, 1419/1998.
İbn Ḥibbān, Muḥammed b. Ḥibbān b. Aḥmed et-Temīmī. es̱-S̱iḳāt. Ḥaydarābād: Dāʾiretu’l-Meʿārifi’l-ʿUs̱māniyye, 1398/1978.
İbn Ebī Yaʿlā, Ebū’l-Ḥuseyn Muḥammed. Ṭabaḳātu’l-Ḥanābile. Tah. Muḥammed Ḥāmid el-Faḳī. Beyrut: Dāru’l-Maʿrife, tsz.
İbn Ebī Şeybe, Ebū Bekr ʿAbdullāh b. Muḥammed. el-Muṣannef. Tah. Muḥammed ʿAvvāme. Cidde: Dāru’l-Ḳible li’s̱-S̱eḳāfeti’l-İslāmiyye; Beyrut: Muʾessesetu ʿUlūmi’l-Ḳurʾān, 1431/2010.
İbn Ebī Ḫays̱eme, Ebū Bekr Aḥmed b. Zuheyr b. Ḥarb. et-Tārīḫu’l-Kebīr: Tārīḫu İbn Ebī Ḫays̱eme. Tah. Ṣalāḥ b. Fetḥī Helel. Kahire: el-Fārūḳu’l-Ḥadīs̱e li’ṭ-Ṭibāʿa ve’n-Neşr, 1429/2008.
Ādābu’ş-Şāfiʿī ve Menāḳibuhu. Tah. ʿAbdulġanī ʿAbdulḫāliḳ. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1424/2003.
İbn Ebī Ḥātim, ʿAbdurraḥmān b. Muḥammed b. İdrīs. el-Cerḥ ve’t-Taʿdīl. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, tsz. (Ḥaydarābād: Dāʾiretu’l-Meʿārifi’lʿUs̱māniyye, 1372/1953 baskısından ofset).
İbn Bābeveyh, Muḥammed b. ʿAlī b. el-Ḥuseyn b. Mūsā el-Ḳummī. Men lā Yaḥḍuruhu el-Faḳīh. Tah. Ḥuseyn el-Aʿlemī. Beyrut: Muʾessesetu’lAʿlemī li’l-Maṭbūʿāt 1406/1986.
İbn ʿAdiyy, ʿAbdullāh el-Curcānī. el-Kāmil fī Ḍuʿafāʾi’r-Ricāl. Tah. Muḥammed Enes Muṣṭafā el-Ḫinn. Beyrut: er-Risāletu’l-ʿĀlemiyye, 1433/2012.
İbn ʿAbdirabbih, Aḥmed b. Muḥammed el-Ḳurṭubī el-Endelusī. el-ʿİḳdu’l-Ferīd. Tah. ʿUmer ʿAbdusselām Tedmurī ve diğerleri. Beyrut: Dāru’l-Kitābi’lʿArabī, tsz.
İbn ʿAbdilberr, Ebū ʿUmer Cemāluddīn Yūsuf b. ʿAbdullāh b. Muḥammed elḲurṭubī en-Nemerī. el-İstiẕkār. Tah. Sālim Muḥammed ʿAṭā ve Muḥammed ʿAlī Muʿavvaḍ. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1421/2000.
Tārīḫu Medīneti’s-Selām ve Aḫbāru Muḥaddis̱īhā ve Ẕikru Ḳuṭṭānihā elʿUlemāʾ min Ġayri Ehlihā ve Vāridīhā. Tah. Beşşār ʿAvvād Maʿrūf. Tunus: Dāru’l-Ġarbi’l-İslāmī, 1436/2015.
el-Ḫaṭīb el-Baġdādī, Aḥmed b. ʿAlī b. S̱ābit. el-Cāmiʿ li-Aḫlāḳi’r-Rāvī ve Ādābi’sSāmiʿ. Tah. Maḥmūd eṭ-Ṭaḥḥān. Riyad: Mektebetu’l-Meʿārif, 1428/2007.
Ḥanbel b. İsḥāḳ. Ẕikru Miḥneti’l-İmām Aḥmed b. Ḥanbel. Tah. Muḥammed Naġş. Kahire: byy., 1403/1983.
Tārīḫu Ḫalīfe b. Ḫayyāṭ. Tah. Ekram Ḍiyāʾ el-ʿUmerī. Beyrut ve Dimeşk: Dāru’l-Ḳalem ve Muʾessesetu’r-Risāle, 1397/1977.
Ḫalīfe b. Ḫayyāṭ. Kitābu’ṭ-Ṭabaḳāt. Tah. Ekram Ḍiyāʾ el-ʿUmerī. Bağdat: Maṭbaʿatu’l-ʿĀnī, 1387/1967.
Gregory Abû’l-Farac (Bar Hebraeus). Abû’l-Farac Tarihi. Süryancadan İngilizceye çev. Ernest A. Wallis Budge; Türkçeye çev. Ömer Riza Doğrul. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1945-1950.
el-Fesevī, Yaʿḳūb b. Sufyān el-Fārisī. Kitābu’l-Maʿrife ve’t-Tārīḫ. Tah. Ekram Ḍiyāʾ el-ʿUmerī. Medine: Mektebetu’d-Dār, 1410/1989.
Fayda, Mustafa. “Halîfe b. Hayyât,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.15, ss.301-3.
Erul, Bünyamin. “Ma’mer b. Râşid’in (ö. 153) el-Câmii Hakkında Gereksiz Tereddütler ve Gerekli Tespitler,” Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18 (2003), ss.91-109.
el-Elbānī, Muḥammed Nāṣiruddīn. ed-Durer fī Mesāʾili’l-Muṣṭalaḥ ve’l-Es̱er: Mesāʾilu Ebī’l-Ḥasen el-Miṣrī el-Meʾrabī li’l-ʿAllāmeti’l-Muḥaddis̱ Ebī ʿAbdirraḥmān Muḥammed Nāṣiriddīn el-Elbānī. Haz. Muḥammed b. Muḥammed b. ʿAbdullāh el-Cīlānī. Cidde: Dāru’l-Ḫarrāz; Beyrut: Dāru İbn Ḥazm, 1422/2001.
Ebū Zurʿa er-Rāzī, ʿUbeydullāh b. ʿAbdulkerīm. Suʾālātu’l-Berẕeʿī li-Ebī Zurʿa erRāzī. Tah. Ebū ʿUmer Muḥammed b. ʿAlī el-Ezherī. Kahire: el-Fārūku’lḤadīs̠e li’ṭ-Ṭibāʿa ve’n-Neşr, 1430/2009.
Suʾālātu Ebī ʿUbeydillāh el-Ācurrī li’l-İmām Ebī Dāvūd Suleymān b. elEşʿas̱ es-Sicistānī fī Maʿrifeti’r-Ricāl ve Cerḥihim ve Taʿdīlihim. Tah. Ebū ʿUmer Muḥammed b. ʿAlī el-Ezherī. Kahire: el-Fārūḳu’l-Ḥadīs̱e li’ṭ-Ṭibāʿa ve’n-Neşr, 1431/2010.
Ebū Dāvūd Suleymān b. el-Eşʿas̱ es-Sicistānī. Sunenu Ebī Dāvūd. Tah. Şuʿayb elArnāʾūṭ ve Muḥammed Kāmil Ḳarabellī. Beyrut: er-Risāletu’l-ʿĀlemiyye, 1433/2012.
el-Cāmiʿu’ṣ-Ṣaḥīḥ. Tah. Şuʿayb el-Arnāʾūṭ ve ʿĀdil Murşid. Beyrut: erRisāletu’l-ʿĀlemiyye, 1432/2011.
el-Buḫārī, Muḥammed b. İsmāʿīl. et-Tārīḫu’l-Kebīr. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’lʿİlmiyye, tsz.
el-ʿAvnī, Şerīf Ḥātim. ʿAḳlāniyyetu Menheci’l-Muḥaddis̱īn fī’t-Taḥaḳḳuḳ min ʿAdāleti’r-Ruvāt. Byy, tsz.
Atassi, Ahmad Nazir. “A History of Ibn Saʿd’s Biographical Dictionary Kitāb alTabaqāt al-Kabīr,” Yayınlanmamış doktora tezi, University of California at Santa Barbara, Santa Barbara, 2009.
Ameen, Nasih Othman Hamad (Nāṣiḥ ʿUs̱mān Ḥamed Emīn). “el-Cālibu’s-Sevād fī Ḥukmi’l-Ḫiḍāb bi’s-Sevād: Dirāse Fiḳhiyye Muḳārane / Saç Boyamanın Hükmü ve Değerlendirilmesi,” Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4-5 (2016), ss.71-94.
Mevsūʿatu Aḳvāli’l-İmām Aḥmed b. Ḥanbel fī Ricāli’l-Ḥadīs̱ ve ʿİlelihi. Der. es-Seyyid Ebū’l-Meʿāṭī en-Nūrī ve diğerleri. Beyrut: ʿĀlemu’l-Kutub, 1417/1997.
Suʾālātu Ebī Dāvūd li’l-İmām Aḥmed b. Ḥanbel fī Cerḥi’r-Ruvāt ve Taʿdīlihim. Tah. Ebū ʿUmer Muḥammed b. ʿAlī el-Ezherī. Kahire: elFārūḳu’l-Ḥadīs̱e li’ṭ-Ṭibāʿa ve’n-Neşr, 1431/2010.
Suʾālātu Ebī Bekr el-Es̱ram li’l-İmāmi’l-Kebīr Ebī ʿAbdillāh Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel fī’l-Cerḥ ve’t-Taʿdīl ve ʿİleli’l-Ḥadīs̱. Tah. Ebū ʿUmer Muḥammed b. ʿAlī el-Ezherī. Kahire: el-Fārūḳu’l-Ḥadīs̱e li’ṭ-Ṭibāʿa ve’n-Neşr, 1428/2007.
Min Kelāmi’l-İmām Ebī ʿAbdillāh Aḥmed b. Ḥanbel fī ʿİleli’l-Hadīs̱ ve Maʿrifeti’r-Ricāl: Mimmā Ravāhu ʿanhu Ebū Bekr Aḥmed b. Muḥammed el-Merrūẕī ve Ebū’l-Ḥasen ʿAbdulmelik b. ʿAbdulḥamīd el-Meymūnī ve Ebū’l-Faḍl Ṣāliḥ b. Aḥmed ʿan Ebīhi. Tah. Ṣubḥī el-Bedrī es-Sāmerrāʾī. Riyad: Mektebetu’l-Meʿārif, 1409/1988.
Mesāʾilu’l-İmām Aḥmed b. Ḥanbel: Rivāyetu İbnihi Ebī’l-Faḍl Ṣāliḥ. Tah. Faḍlurraḥmān Dīn Muḥammed. Delhi: ed-Dāru’l-ʿİlmiyye, 1408/1988.
Aḥmed b. Ḥanbel. Kitābu’l-ʿİlel ve Maʿrifeti’r-Ricāl. Tah. Vaṣiyyullāh b. Muḥammed ʿAbbās. Riyad: Dāru’l-Ḫānī, 1422/2001.
ʿAbdurrazzāḳ b. Hemmām eṣ-Ṣanʿānī. el-Muṣannef. Tah. Ḥabīburraḥmān elAʿẓamī. Beyrut: el-Mektebu’l-İslāmī, 1403/1983.