Erken Cumhuriyet Ankara’sında Bir Kamusal Mekân: Millet Bahçesi

Makale kapsamında İmparatorluk’tan Cumhuriyet’e Türkiye’nin modernleşme sürecinin, mimarlık ve şehircilik alanlarındakikarşılıkları incelenmekte, Ankara Ulus Meydanı’nda bulunan Millet Bahçesi’nin (Belediye-Şehir Bahçesi) tarihçesi; kentin busüreçte modern bir başkente evrimleşmesi özelinde yaşanan kronolojik gelişmeler ile paralellik kurularak sunulmaktadır.1892’de demiryolunun kente ulaşması sonrasında tarihsel önemini hızlı bir biçimde yeniden kazanmaya başlayan Ankara; tarihikent merkezi ile tren istasyonunu bağlayan yol doğrultusunda, bugün Ulus olarak bilinen bölgede, ağırlıklı olarak kamu yapılarınıiçerecek biçimde genişlemiştir. Ankara Millet Bahçesi bu oluşumun bir parçası olarak, 19. yüzyılın son çeyreğinde, İstasyonCaddesi ile bugün Atatürk Bulvarı olarak bilinen, kentin güneyindeki bağlara doğru giden yolun kavşağında oluşturulmuştur. MilliMücadele döneminde bu bölgenin karar ve idare merkezi olarak gelişmesi sonucu Millet Bahçesi’nin önemi artmış ve bahçe, dönemAnkara’sının sayılı rekreasyon alanlarından biri haline gelmiştir. Cumhuriyet’in ilanından sonra “Şehir Bahçesi ve Çarşısı” adı ileyenilenen bahçenin Atatürk Bulvarı hizasında yer alan bölümüne sıra dükkânlar yapılmıştır. Zaman içerisinde değişen mekânsalpratiklerden ötürü giderek tanımsız bir hal alan bahçe-çarşı yapısının yerine, açılan mimari proje yarışması sonucu 1967-1981yılları arasında, bugün 100. Yıl Çarşısı olarak bilinen çok katlı çarşı-işhanı yapısı inşa edilmiştir.Sonuç olarak, Ankara’nın Cumhuriyet’in modern başkentine dönüşmesi sürecinin tanığı olan ve bugünün egemen politikgündeminde de bir seçim vaadi olarak yeniden ortaya çıkan “Millet Bahçesi”, incelenmeye değer bir kentsel mekân örneğidir.

A Public Sphere in the Early Republican Period Ankara: Millet Bahçesi

Millet Bahçesi, located in Ulus Square, Ankara, is used in the article to analyze the projections of the Turkish modernization process in the fields of architecture and urbanism. The article draws an analogy with the chronological development of the city during that era. Ankara, which rapidly started to regain importance after the extension of the railroad in 1892, expanded during that period through the road which connected the railroad with the historical city, namely the modern district of Ulus, that contained public buildings. As a part of this development, Ankara Millet Bahçesi was built in the last quarter of the 19th century at the junction of the road from the station (İstasyon Caddesi), and the road that lead to the southern vineyards (Atatürk Bulvarı). Due to the development of the district as the administrative center in the period of the Turkish War of Independence, Millet Bahçesi gained prominence and became one of the few recreational areas of the city. After the proclamation of the Republic, the garden was modernized under the name of “The City Garden and Market” and rows of single-storey shops were erected on the side of the garden facing Atatürk Bulvarı. However, as the garden-market complex had become neglected and lost its relevance over time, a multi-storey shopping center and office block was built between 1967 and 1981 following an architectural project competition. In conclusion, through the consideration of the process of transformation of Ankara from a city of the Empire to becoming the modern capital of the new Republic, it is possible to state that Millet Bahçesi has, in its relatively short lifespan, become an example of a public space worthy of examination. By doing so, one can objectively analyze the concept of “Millet Bahçesi” in today’s political context in terms of an electoral pledge.

PDF

___

Acar, Y. (2012). Ankara, 100. Yıl Çarşısı. Docomomo Türkiye çalışma grubu poster sunuşları: Türkiye mimarlığında modernizmin yerel açılımları VIII | 2012 Kocaeli içinde (s. 3). 14 Mart 2019 tarihinde http://www.docomomo-tr. org/etkinlikler/poster-sunuslari/turkiye-mimarligindamodernizmin-yerel-acilimlari-2012 adresinden erişildi.
Akgün, N. (1996). Burası Ankara. Ankara: Ankara Kulübü Derneği.
Aktüre, S. (1979). 19. yüzyılın sonunda Anadolu kenti mekânsal yapı çözümlemesi. Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi.
Aktüre, S. (1985). Osmanlı devletinde taşra kentlerindeki değişimler. M. Belge, F. Aral (Yay. Haz.). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Turkiye Ansiklopedisi (Cilt 4) içinde (ss. 891- 904). İstanbul: İletişim.
Altan-Ergut, E. (1999). Making a national architecture: Architecture and the nation-state in Early Republican Turkey. Yayımlanmamış doktora tezi, State University of New York at Binghamton, New York.
Altan-Ergut, E. (2005). Ankara “Bankalar Caddesi” ve ötesi. TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi Bülten, 31, 28-29.
Ankara Ulus Meydanı çarşı ve büro binası proje müsabakası şartnamesi. (1966). Ankara: Doğuş Matbaacılık Ltd. Şti. Ankara Ulus Meydanı çarşı ve büro binası proje yarışması. (1967). Mimarlık, 1967(7), 15-25.
Ankara Valiliğinden (1931, 10 Temmuz). [ilan]. Hakimiyet-i Milliye, 3585, s.6.
Ankara Vilayetinden (1931, 7 Nisan). [ilan]. Hakimiyet-i Milliye, 3495, s.3.
Ankara’ya yapılacak olan Millet Bahçesi Başkent’in çehresini değiştirecek (2018, 10 Haziran). [haber]. TRT Haber. https:// www.trthaber.com/haber/turkiye/ankaraya-yapilacak-olanmillet-bahcesi-baskentin- imajini-degistirecek-369393.html adresinden erişildi.
Aslanoğlu, İ. N. (1992). 1923-1950 yılları arasında Ankara’da çalışan yabancı mimarlar. N. Şahin (Ed.) Ankara konuşmaları içinde (ss. 118-127). Ankara: TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi.
Atay, F. R. (2009). Çankaya: Atatürk’ün doğumundan ölümüne kadar. İstanbul: Pozitif Yayıncılık.
Avcı, Y. (2017). Osmanlı hükümet konakları: Tanzimat döneminde kent mekânında devletin erki ve temsili. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Aydın, S., Emiroğlu, K., Türkoğlu, Ö. ve Özsoy, E. D. (2005). Küçük Asya’nın bin yüzü: Ankara. Ankara: Dost Kitabevi.
Ayhan-Koçyiğit, E. S. (2018). A tale of Ulus Square: A critical assessment of continuity, transformation and change in a historic public open space in Ankara. Yayımlanmamış doktora tezi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
Bankalar Caddesi ve İstasyon Caddesi’nin kesiştiği köşe [fotoğraf]. (1924). Ankara Fotoğraf, Kartpostal ve Gravür Koleksiyonu (0923), Koç Üniversitesi Vehbi Koç Ankara Araştırmaları ve Uygulama ve Araştırma Merkezi (VEKAM), Ankara.
Bankalar Caddesi ve Maarif Vekaleti [fotoğraf]. (t.y.). Ankara Fotoğraf, Kartpostal ve Gravür Koleksiyonu (1312), Koç Üniversitesi Vehbi Koç Ankara Araştırmaları ve Uygulama ve Araştırma Merkezi (VEKAM), Ankara.
Başkent’in tarih beşiği Ulus böyle olacak (t.y.). [haber]. Ankara Büyükşehir Belediyesi ve İlçe Belediyeleri Hakkında Bilgilendirme Yayın Organı, 5, ss. 4-9. 10 Mart 2019 tarihinde https://www.ankara.bel.tr/files/3315/3873/1499/ 5._say_BLTN.pdf adresinden erişildi.
Bayraktar, N. (2013). Tarihe eş zamanlı tanıklık: Ulus ve Kızılay meydanlarının değişim süreci. Ankara Araştırmaları Dergisi, 1(1), 20-35.
Belediye Bahçesi (1929, 18 Ocak) [haber]. Hakimiyet-i Milliye, 2705, s.3.
Belge, B. A. (1929, 10 Eylül) [makale]. Şehirde, imarın kazması. Hakimiyet-i Milliye, 2933, s.2.
Cengizkan, A. (2004). Ankara’nın ilk planı: 1924-25 Lörcher Planı. Ankara: Ankara Enstitüsü Vakfı.
Cengizkan, A. ve Kılıçkıran, D. (Ed.) (2009). Yer’in sesi: Ulus İşhanı’nın söyledikleri. Ankara: Arkadaş.
Cengizkan, A. ve Cengizkan, N. M. (Ed.) (2019). Bir şehir kurmak. Ankara: Koç Üniversitesi VEKAM.
Christensen, P. H. (2017). Germany and the Ottoman railways: Art, empire and infrastructure. New Haven: Yale University Press.
Cumhurbaşkanlığı seçimi ve genel seçimler seçim beyannamesi. (2018). Ankara: Adalet ve Kalkınma Partisi. https://www. trthaber.com/pdf/Beyanname23Mays18_icSayfalar.pdf adresinden erişildi.
Çelik, F. (2018). Geç Osmanlı dönemi kentsel mekânda batılılaşma etkileri: Konya Millet Bahçesi. SUTAD, 44, 331- 350.
Çelik, Z. (1998). 19. yüzyılda Osmanlı başkenti, değişen İstanbul. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Çetin, S. (2012). Geç Osmanlıdan Erken Cumhuriyete İç Batı Anadolu’da kentsel yapının değişimi: Manisa, Afyon, Burdur ve Isparta kentleri üzerine karşılaştırmalı bir inceleme (1). Middle East Technical University Journal of the Faculty of Architecture, 29(2), 89-126.
Dağdelen, İ. (Yay. haz.). (2017). Pera-Galata paftası [fotoğraf]. Alman mavileri, 1913–1914: 1. Dünya Savaşı öncesi İstanbul haritaları (2. baskı) içinde (s. 517). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş.
Denel, S. (2000). 19. yüzyılda Ankara’nın kentsel formu ve konut dokusundaki farklılaşmalar. Yavuz, A. T. (ed.). Tarih içinde Ankara (2. baskı) içinde (ss. 129-152). Ankara: TBMM Basımevi.
Dinçer, G. (2014). Ulus’tan Samanpazarı’na Anafartalar Caddesi’nin öyküsü. İdeal Kent, 11, 36-60. http://dergipark. gov.tr/download/article-file/465461 adresinden erişildi. Emiroğlu, K. (çev.) (1995), Ankara Vilayet salnamesi 1325(1907). Ankara: Ankara Enstitüsü Vakfı.
Eyice, S. (1971). Ankara’nın eski bir resmi: tarihi vesika olarak resimler – Ankara’dan bahseden seyyahlar – eski bir Ankara resmi. Atatürk Konferansları: Türk Tarih Kurumu Yıllık Konferansları c.4, içinde (ss.61–124). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Gölbaşı Millet Bahçesi’nin kentsel tasarım projesi hazır. (2018, 9 Kasım). [haber]. Hürriyet. http://www.hurriyet.com.tr/ yerel-haberler/ankara/golbasi-millet-bahcesinin-kentseltasarim-projesi-hazir-41013687 adresinden erişildi.
Günel, G. ve Kılcı, A. (2015). Ankara şehri 1924 haritası: Eski bir haritada Ankara’yı tanımak. Ankara Araştırmaları Dergisi, 3(1), 78-104.
Gürkaş, T. (2003). Erken Cumhuriyet Türkiyesi’nde kamusal yeşil alanın doğuşu. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
Gürkaş, T. (2009). Bir mimarlık tarihi alanı olarak Türkiye’de peyzaj mimarlığı tarihi ve peyzaj mimarlığı-devlet ideolojisi ilişkisi. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 7(13), 171- 190.
Halbwachs, M. (2018). Kolektif bellek (Çev. Zuhal Karagöz). İstanbul: Pinhan.
İmrahor Vadisi Millet Bahçesi’nde ilk adım atıldı. (2019, 19 Şubat). [haber]. TRT Haber. tarihinde https://www.trthaber. com/haber/turkiye/imrahor-vadisi-millet-bahcesinde-ilkadim-atildi-405580.html adresinden erişildi.
Hüseyin, K. (1999). Mukaddes Ankara’dan mektuplar (Çev. C. N. S., Sılan). İstanbul: Yenigün haber ajansı.
Kavas, U. (2014). Ankara’nın Memleket Bahçesi ve Kahvesi [fotoğraf]. (1880-1900). Yıldız Albümleri’nde Ankara fotoğrafları içinde (ss. 166-167). Ankara: T.C. Başbakanlık Basın-Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü.
Kaynar, İ. S. (2017). Ankara’s economic change and transition from a city to the capital. İ Şiriner, Ş. A. Koç ve H. Yıldız (Ed.), Current Debates in Economics and Econometrics, Volume 2 içinde (ss. 179-200). London & Istanbul: IJOPEC Publication.
Kezer, Z. (2015). Building modern Turkey: State, society and ideologies in the early republic (Culture, politics and the built environment). PA: University of Pittsburgh Press.
Kulaksızoğlu, M. E. (1967). Ankara Ulus Meydanı çarşı ve büro binası yarışması kolokyumu: Sual soran bir tek kişi kollokyuma katılan jüri bir tek kişi. Mimarlık, 1967(7), 34- 35.
Memlük, Y. (2017). Osmanlı modernleşmesi ile ortaya çıkan bir kentsel mekân olarak Millet Bahçeleri. Türkiye Sağlıklı Kentler Birliği. http://www.skb.gov.tr/osmanlimodernlesmesi-ile-ortaya-cikan-bir-kentsel-mekânolarak-millet-bahceleri-s25212k/ adresinden erişildi.
Maliye bahçesi, Mermerden bir heykel yapılıyor (1929, 2 Mayıs). [haber]. Hakimiyet-i Milliye, 2806, s. 3. Millet Bahçesi (1930, Mart 11). [haber]. Hakimiyet-i Milliye, 3111, s. 2.
Ortaylı, İ. (1992). 19. yüzyılda Ankara’da yaşam. Şahin, N. (Ed.), Ankara konuşmaları içinde (ss. 84-95). Ankara: TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi.
Özcan, K. (2006). Tanzimat’ın kent reformları: Türk imar sisteminin kuruluş sürecinde erken planlama deneyimleri. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, VII(2), 149-180.
Özkan, T. (2014). Ankara şehrengizi. Ankara: Alter. Pamuk, Ş. (1994). Osmanlı ekonomisinde bağımlılık ve büyüme (1820-1913). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Planlı Alanlar Tip İmar Yönetmeliği’nde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik. (2019, Mart 1). T.C. Cumhurbaşkanlığı Resmi Gazete. http://www.resmigazete. gov.tr/eskiler/2019/03/20190301-1.htm adresinden erişildi. Şehir Bahçesi (1933, 08 Nisan). [ilan]. Hakimiyet-i Milliye, Hilaliahmer Özel Sayısı, s.4.
Şehir Çarşısı projesi yarışmaya çıkarılıyor (1967, 12 Ocak) [haber]. Ulus, 15566, s.2.
Şehirden haberler (1967, 2 Ocak). [haber]. Ulus, 15556, s.2. Şimşir, B. N. (2008). Ankara... Ankara... Bir başkentin doğuşu (Genişletilmiş 2. Basım). Ankara: Bilgi Kitabevi.
Tankut, G. (1993). Bir başkentin imarı: Ankara (1929-1939). İstanbul: Anahtar Kitaplar.
Tanyer, T. (2013). Ankara kitabevlerine dair... Ankara Araştırmaları Dergisi, 1(1), 113-129.
Tekeli, İ. (2009). Modernizm, modernite ve Türkiye’de kent planlama tarihi. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Tekin, L. (2004). Unutma bahçesi. İstanbul: Everest Yayınları.
Tonga, N. (2014). Cumhuriyet Ankarası’nın devraldığı edebî miras: Cumhuriyet Dönemi’ne kadar Ankara’daki edebiyat hayatı ve edebiyat mahfilleri. Ankara Araştırmaları Dergisi 2(2), 184-202.
Tuğluca, M. (2003). Ankara: Vilayetin Resmi Gazetesi (1870- 1921). Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara
Uludağ, Z. (2010). Mimarlık tarih yazımına eleştirel bakış: Cumhuriyetin modern kent peyzajını okumak. E. AltanErgut ve B. İmamoğlu (Ed.), Cumhuriyet’in mekânları zamanları insanları içinde (ss.153-167). Ankara: Dipnot. Ulus’a yapılacak işhanının projesi belli oldu (1967, 21 Temmuz). [haber]. Ulus, 15750, s. 6.
Ulus Meydanı ve civarı [fotoğraf]. (1901-1905). Ankara Fotoğraf, Kartpostal ve Gravür Koleksiyonu (0113.01, 0113.02), Koç Üniversitesi Vehbi Koç Ankara Araştırmaları ve Uygulama ve Araştırma Merkezi (VEKAM), Ankara.
Ulus Meydanı’nda yol yapım çalışması [fotoğraf]. (1925). Ankara Fotoğraf, Kartpostal ve Gravür Koleksiyonu (0010), Vehbi Koç Ankara Araştırmaları ve Uygulama ve Araştırma Merkezi (VEKAM), Ankara.
Ulus Meydanı’ndan Bankalar Caddesi’ne bakış [fotoğraf]. (t.y.). Ankara Fotoğraf, Kartpostal ve Gravür Koleksiyonu (2723), Koç Üniversitesi Vehbi Koç Ankara Araştırmaları ve Uygulama ve Araştırma Merkezi (VEKAM), Ankara
Ulus Meydanı’ndan Bankalar Caddesi’ne bakış [fotoğraf]. (1934). Ankara Fotoğraf, Kartpostal ve Gravür Koleksiyonu (1320), Koç Üniversitesi Vehbi Koç Ankara Araştırmaları ve Uygulama ve Araştırma Merkezi (VEKAM), Ankara.
Ulus Şehir Çarşısı [fotoğraf]. (1933-1935). Ankara Fotoğraf, Kartpostal ve Gravür Koleksiyonu (2059), Koç Üniversitesi Vehbi Koç Ankara Araştırmaları ve Uygulama ve Araştırma Merkezi (VEKAM), Ankara.
Ulus Şehir Çarşısı’nın açılış ilanı [fotoğraf]. (1954). Ankara Fotoğraf, Kartpostal ve Gravür Koleksiyonu (A003), Koç Üniversitesi Vehbi Koç Ankara Araştırmaları ve Uygulama ve Araştırma Merkezi (VEKAM), Ankara.
Vilayetin yeni yapacağı dükânlar (1931). [haber]. Hakimiyet-i Milliye, 3577, s.4.
Weinberg, J. (1928). Taşhan [fotoğraf]. Ankara Fotoğraf, Kartpostal ve Gravür Koleksiyonu (0768), Koç Üniversitesi Vehbi Koç Ankara Araştırmaları ve Uygulama ve Araştırma Merkezi (VEKAM), Ankara.
Yeni Gün’ün teşebbüsüyle Ankara’da Büyük Millet Meclisi önünde rekzi mükerrer zafer âbidesi için icra edilecek müsabaka hakkında ba’zı izahat = Notice sur le concours le monument a eriger a Angora par I’initiative du journal Yeni Gune en commemaration de la Victoire Nationale (1924). İstanbul: Ahmet İhsan ve Ortakları Matbaası.
Yenişehirlioğlu, F. ve Çerçioğlu-Yücel, G. (Yay. Haz.). (2018). Tarihi dokumak: Bir kentin gizemi, sof. Ankara: Koç Üniversitesi VEKAM.
Yerasimos, S. (1996). Tanzimat’ın kent reformları üzerine. Dumont, P. ve Georgeon, F. (Ed.), Modernleşme sürecinde Osmanlı kentleri içinde (ss. 1-18). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Yollar ve meydanlar [haber]. (1929, 7 Eylül). Hakimiyet-i Milliye, 2930, s. 4.
Zafer Anıtı inşaatı [fotoğraf]. (1927). Ankara Fotoğraf, Kartpostal ve Gravür Koleksiyonu (0114), Koç Üniversitesi Vehbi Koç Ankara Araştırmaları ve Uygulama ve Araştırma Merkezi (VEKAM), Ankara.
Ziraat Mektebi (1312(1895), 08 Nisan). [haber]. Ankara Vilayet Gazetesi, s.1.