Çevre Hakkının Dayanışma Hakkı Olarak Gelişimi ve Türkiye Özelinde Analizi

Öz Kamu yönetimi disiplini bağlamında özellikle çevre politikalarının üretilmesi, uygulanması ve yönetilmesi süreçlerinde, kamu yararı ve kişisel çıkarlar arasındaki mücadele tarih boyunca hep olmuştur. Bu mücadelenin bir yansıması olarak fiziksel çevrenin tahrip edilmesi sadece doğa ya da insanoğlunu olumsuz yönde etkilememiş, aynı zamanda yapılı çevre de bu yıkımdan payını almıştır. Özellikle son elli yıl boyunca, Birleşmiş Milletler öncülüğünde yürütülen çalışmalar göstermiştir ki, çevre sorunlarının çözümünde veya en aza indirgenmesinde, soruna taraf olan paydaşların olabildiğince bir dayanışma ve iş birliği şuuru içinde hareket etmeleri anahtar rol oynamaktadır. Bu yüzdendir ki, bu dayanışmanın çevre hakkı kapsamı içinde “Üçüncü Kuşak Haklar” arasındaki yerini alması, 1982 yılında “Dayanışma Haklarına İlişkin Uluslararası Üçüncü Pakt Ön Tasarısı” ile gerçekleştirilmiştir. İşte bu çalışma, çevre hakkının dayanışma hakkı olarak dünyadaki gelişimini, Türkiye özelindeki yansımalarını ve geçirdiği süreci analiz etmektedir. Makalenin, literatüre yapacağı katkının yanı sıra merkezi ve yerel yönetimlerin ulusal ve uluslararası ölçekte yapacağı çalışmalara veya üretecekleri çevre politikalarına sağlayacağı katkı açısından da önemli olduğu düşünülmektedir. Çalışma, Birleşmiş Milletler, Fransa ve Türkiye’nin 1970 sonrası çevre hakkı konusundaki politikalarıyla sınırlandırılmıştır. Nitel araştırma yöntemine dayalı olarak gerçekleştirilen bu çalışmada; literatür taraması yapılmış, literatür ile birlikte ulusal ve uluslararası kurum ve kuruluşların rapor ve analizlerinden veriler elde edilmiştir. Elde edilen veriler ise doküman analizi tekniği ile değerlendirilmiş ve ulaşılan bulguların değerlendirilmesini müteakip yapılan önerilerle de çalışma sonlandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Birleşmiş Milletler, Çevre, Çevre Hakkı, Çevre Sorunları, Dayanışma Hakları

PDF

___

2017 Yılında Mavi Yüzgeçli Orkinos Avcılığı Yapacak Gemilerin Belirlenmesi ve Bu Gemilere Yapılacak Kota Tahsisine İlişkin Tebliğ (2017, 17 Nisan). Resmî Gazete (Sayı: 30041). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2017/04/20170417-4.htm
Abdulhakimoğulları, E., Sezer, Ö. ve Akpınar, M. (2011). Küresel ulusal ve yerel düzeyde bir insan hakkı olarak çevre hakkının gelişimi. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2(14), 61-88. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/215794
African Union. (2020, 11 Mayıs). Organization of African Unity /African Union Treaties, Conventions, Protocols and Charters. Erişim adresi: https://au.int/en/treaties/african-charter-human-and-peoplesrights.
Ağca, B. (2002). Dünya Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi (Johannesburg, 26 Ağustos- 4 Eylül 2002). Uluslararası Ekonomik Sorunlar Dergisi, Dışişleri Bakanlığı Yayınları. Erişim adresi: https://www.mfa.gov.tr/dunya-surdurulebilir-kalkinma-zirvesi_johannesburg_-26-agustos---4-eylul- 2002_.tr.mfa
Alston, P. (1982). A third generation of solidarity rights: Progressive development or obfuscation of ınternational human rights law? Netherlands International Law Review, 29(3), 307-322. Erişim adresi: https://www.cambridge.org/core/journals/netherlands-international-law-review/article/abs/thirdgeneration- of-solidarity-rights-progressive-development-or-obfuscation-of-international-humanrights- law/14642D2A748D146213B9401404ADA5AC
Antarktika’da Çevre Koruma Protokolünün Uygulanmasına Dair Yönetmelik. (2020, 13 Haziran). Resmî Gazete (Sayı: 31154). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2020/06/20200613-1.htm
Atar, Y. (2007). Türk Anayasa Hukuku. Konya: Mimoza.
Aydoğdu, Y. (2017). Türk hukukunda siyasi haklar ve siyasi hakların kullanılmasının engellenmesi suçu. Türkiye Barolar Birliği Dergisi, 29(128), 85-92. Erişim adresi: http://tbbdergisi.barobirlik.org.tr/m2017- 128-1623
Aykul, Ö. (2015). Hukuk Sisteminde Temel İnsan Hakları ve Gelinen Son Aşama; Dördüncü Kuşak İnsan Hakları ve Bunları Talep Hakkı. Erişim adresi: http://www.aykultopcu.com/habervemakele-184-hukuksisteminde- temel-insan-haklari-ve-gelinen-son-asama-dorduncu-kusak-haklar-ve-bunlari-talep-hakki
Başlar, K. (2001). İnsan hakları ve kamu hürriyetleri. Ankara: SFN Televizyon Tanıtım Tasarım Yayıncılık.
Bilir, F. ve Hamdemir, B. (2011). Çevre hakkı ve uygulaması. S. Sarı ve diğerleri (Ed.), International Conference on Eurasian Economies, (s. 143-149) içinde. Bişkek: Manas University Press. Erişim adresi: http://www.avekon.org/papers/354.pdf
Black Sea Comission. (2020, 1 Haziran). The Convention on the Protection of the Black Sea Against Pollution. Erişim adresi: http://www.blackseacommission. org/Official%20Documents/The%20Convention/Overview/
Bowen, G. A. (2009). Document analysis as a qualitative research method. Qualitative Research Journal, 9(2), 27-40. Erişim adresi: https://www.researchgate.net/publication/240807798_Document_Analysis_as_a_Qualitative_Researc h_Method
Boyar, O. ve S. Kama Işık (2019). Dördüncü kuşak haklar ve bilişim teknolojilerinin doğuşunda mahremiyet kavramına karşılaştırmalı bir bakış. Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, 25(2), 602-623. Erişim adresi: http://static.dergipark.org.tr/articledownload/ 61c0/6132/82ca/5e21941546092.pdf?.
Boyd, D. R. (2012). The constitutional right to a healty hnvironment. Environment Science and Policy for Sustainable Development, 54(4), 3-15. Erişim adresi: https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00139157.2012.691392?needAccess=true
Bozkurt, E. (2019). Çevre hakkı kapsamında İstanbul Berlin karşılaştırması (Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Erişim adresi: https://katalog.marmara.edu.tr/veriler/yordambt/cokluortam/3E30EA23-C17D-3741-8636- 4E1A000683F8/Ecem BOZKURT.pdf
Carter, N. (2007). Politics of the environment: Ideas, activism, policy. New York: Cambridge University Press.
Ceylan, H. (2019). Çevre hakkı çerçevesinde İran’ın Unie Gölü’ndeki uygulamaları (Yüksek lisans tezi). Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. Erişim adresi: https://www.academia.edu/42762675/%C3%87EVRE_HAKKI_KAPSAMINDA_%C4%B0STANBUL_ BERL%C4%B0N_KAR%C5%9EILA%C5%9ETIRMASI
Chauhan, B. S. (2008). Environmental studies. New Delhi: University Science Press. Erişim adresi: https://books.google.com.tr/books?id=Pw6WiYiHPhIC&pg=PT3&lpg=PT3&dq=environmental+stud ies+chauhan&source=bl&ots=ZjvsNPdr--&sig=ACfU3U2SozbN- 91ipDtVXQ7JPkG3mO0kGg&hl=tr&sa=X&ved=2ahUKEwiU1drwLjpAhVSZMAKHdf2AyIQ6AEwDnoECBMQAQ# v=onepage&q=environmental%20studies%20ch auhan&f=false
Conseil Constitutionnel. (2021, 15 Mayıs). Charte de l'environnement de 2004. Erişim adresi: https://www.conseil-constitutionnel.fr/le-bloc-de-constitutionnalite/charte-de-l-environnement-de- 2004.
Cornescu, A. V. (2009). The generations of human’s rights. D. Sehnálek ve diğerleri (Ed.), Dny Práva Days of Law 1. Edition (s. 1-11) içinde. Brno: Masaryk University. Erişim adresi: https://www.law.muni.cz/sborniky/dny_prava_2009/files/prispevky/tvorba_prava/Cornescu_Adrian _Vasile.pdf
Cullet, P. (1995). Definition of an environmental right in a human rights context. Netherlands Quarterly of Human Rights, 13(1), 25–40. Erişim adresi: https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/016934419501300103
Çevre Kanunu. (1983, 11 Ağustos). Resmî Gazete (Sayı: 18132). Erişim adresi: https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=2872&MevzuatTur=1&MevzuatTertip=5
Çolakoğlu, E. (2010). Haklar söyleminde çevre eğitiminin yeri ve Türkiye’de çevre eğitiminin anayasal dayanakları. Türkiye Barolar Birliği Dergisi, 88, 151-171. Erişim adresi: http://tbbdergisi.barobirlik.org.tr/m2010-88-594
Dadak, K. (2015). Yeni kuşak hak olarak çevre hakkı. Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi, 5, 309-326. Erişim adresi: http://static.dergipark.org.tr/article-download/imported/5000145786/5000133114.pdf?
Donnelly, J. (1995). Teoride ve uygulamada evrensel insan hakları. (Çev. M. Erdoğan ve L. Korkut). Ankara: Yetkin Yayınları.
Drexhage, J. ve D. Murphy (2010). Sustainable development: From Brundlant to Rio 2012. New York: United Nations Headquarters. Erişim adresi: http://www.surdurulebilirkalkinma.gov.tr/wpcontent/ uploads/2016/06/Background_on_Sustainable_Development.pdf
Eckersley, R. (2003). Environmentalism and political theory: Toward an ecocentric approach. London: UCL Press.
Elmalıca, H. (2016). Bilişim çağının ortaya çıkardığı temel bir insan hakkı olarak unutulma hakkı. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 65(4), 1603-1636. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/621578
Erdoğan, M. (2016). Çevresel bilgiye erişim hakkı açısından Aarhus Sözleşmesi ve Türkiye üzerine değerlendirme. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9(43), 1812-1817. Erişim adresi: https://avesis.comu.edu.tr/yayin/774f8187-47bf-48ef-8a99-b0f2e2f2bd1d/cevresel-bilgiye-erisimhakki- acisindan-aarhus-sozlesmesi-ve-turkiye-uzerine-degerlendirme
Eroğlu, Ş. (2018). Dijital yaşamda mahremiyet (gizlilik) kavramı ve kişisel veriler: Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü öğrencilerinin mahremiyet ve kişisel veri algılarının analizi. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 35(2), 130-153. Erişim adresi: https://www.researchgate.net/publication/328022624_Dijital_Yasamda_Mahremiyet_Gizlilik_Kavram i_ve_Kisisel_Veriler_Hacettepe_Universitesi_Bilgi_ve_Belge_Yonetimi_Bolumu_Ogrencilerin_Mahre miyet_ve_Kisisel_Veri_Algilarinin_Analizi
Eurostat. (2021a, 15 Şubat). Environmental Protection Expenditure Accounts. Erişim adresi: https://ec.europa.eu/eurostat/statisticsexplained/ index.php/Environmental_protection_expenditure_accounts
Eurostat. (2021b, 13 Şubat). National Expenditure on Environmental Protection. Erişim adresi: https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/ten00135/default/table?lang=en
Eurostat. (2021, 4 Ocak). General Government Expenditure by Function. Erişim adresi: https://appsso.eurostat.ec.europa.eu/
Feinberg, J. (1970). The nature and value of rights, Journal of Value Inquiry, 4, 243–257. Erişim adresi: https://link.springer.com/article/10.1007/BF00137935
Friends of the Earth International. (2021, 9 Şubat). Environmental Rights are Human Rights. Erişim adresi: https://www.foei.org/what-we-do/environmental-rights-humanrights#:~: text=Environmental%20rights%20mean%20access%20to,%2C%20food%2C%20water%20an d%20air.&text=Many%20of%20these%20rights%2C%20particularly,in%20various%20conventions%2 0and%20agreements.
Glass, S. M. (2002). Sustainability and local government. Local Environment, 7(1), 97-102. https://doi.org/10.1080/13549830220115448
Gözler, K. (2012). Hukukun temel kavramları. Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım.
Gülmez, M. (2001). İnsan hakları ve demokrasi eğitimi. Ankara: TODAİE Yayını.
Gündüzöz, İ. (2015). Yeni kuşak insan hakları çerçevesinde Türkiye’de mülki idare amirliğine analitik bir yaklaşım. İnsan Hakları Yıllığı, 33, 19 – 33. Erişim adresi: https://docplayer.biz.tr/35271943-Yeni-kusakinsan- haklari-cercevesinde-turkiye-de-mulki-idare-amirligine-analitik-bir-yaklasim.html
Güneş, A. (2012). Uluslararası çevre hukuku üzerine bir inceleme. Journal of Istanbul University Law Faculty, 70(1), 83-114. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/97703
Güneş, A. ve L. Münster (2010). Aarhus Sözleşmesi üzerine bir inceleme. Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 14(1), 299-333. Erişim adresi: http://webftp.gazi.edu.tr/hukuk/dergi/14_1_11.pdf
Güneş, A. ve L. Münster (2011). Yeni anayasa tartışmaları bağlamında çevre. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 15(3), 259-284. Erişim adresi: http://webftp.gazi.edu.tr/hukuk/dergi/15_3_10.pdf
Güneş, Y. ve A. A. Coşkun (2004). Çevre hukuku. İstanbul: Kazancı Hukuk Yayınları.
Güveyi, Ü. (2018). 1982 Anayasası kapsamında çevre hakkının karşılaştırmalı kısa bir tahlili. Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, 24(2), 633-659. Erişim adresi: http://static.dergipark.org.tr/article-download/be03/588c/e94b/5c23494d86d08.pdf?
Hamamcı, C. (1983-1984). Çevre hakkı üzerine düşünceler. İnsan Hakları Yıllığı, 5-6, 171-180. Erişim adresi: http://docplayer.biz.tr/30092566-Cevre-hakki-uzerine-dusunceler-can-hamamci.html
Hohfeld, W. (1919). Fundamental legal conceptions. (Ed. W. Cook), New Haven: Yale University Press.
İstediğimiz Gelecek. (Haziran 2012). Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Konferansı (Rio+20) Rio de Janeiro, Brezilya, 20-22 Haziran 2012, Konferans Çıktısı Erişim adresi: http://www.surdurulebilirkalkinma.gov.tr/wp-content/uploads/2016/06/Future_We_Want.pdf
Kaboğlu, İ. Ö. (1992). Çevre hakkı. İstanbul: İletişim Yayınları.
Kaboğlu, İ. Ö. (1998). İnsan haklarının hukuksal yapısı (Özgürlükler hukuku). İstanbul: AFA Yayınları.
Kanlı, İ. B. ve B. Kaplan (2019). Yerel ölçekte çevre güvenliğine ilişkin bir model önerisi. Kırklareli Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 8(2), 97-115. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/klujfeas/issue/48895/440546
Kapani, M. (1981). Kamu hürriyetleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayını.
Kara, U. (2012). Üçüncü kuşak haklar: Dayanışma hakları. (Ed. Tolga Akkaya). Temel İnsan Hakları Bilgisi I. Anadolu Üniversitesi Yayını No: 2538, Açıköğretim Fakültesi Yayını No: 1509, 90-105. Erişim adresi: http://www.nevoku.com/temel-insan-haklari-bilgisi---i---e-kitap--temel-insan-haklari-bilgisii/ viewdeck/0be1bde6-692e-4502-b8e1-a0c335aa7802
Kaya, Y. (2011). Çok taraflı çevre anlaşmalarına uyum sorunu ve Türkiye üzerine bir değerlendirme. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 16(2), 439-462. Erişim adresi: https://www.acarindex.com/dosyalar/makale/acarindex-1423912722.pdf
Kaypak, Ş. (2009). Avrupa Birliği sürecinde yerel haklar ve kente yansıması. I. Uluslararası Avrupa Birliği, Demokrasi, Vatandaşlık ve Vatandaşlık Eğitimi Sempozyumu. 28–30 Mayıs 2009, Uşak. 1–19. Erişim adresi: https://www.academia.edu/32443038/Avrupa_Birli%C4%9Fi_S%C3%BCrecinde_Yerel_Haklar_ve_Ke nte_Yans%C4%B1mas%C4%B1?auto=download
Kaypak, Ş. (2017). Çevre hakkı ve kentsel alanlarda uygulanması. (Ed. Z. Altaev, Z. Suleımenova, Ö. O. Fettahlıoglu) Al Farabi 1. Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi Congress Book, 1037-1059, Gaziantep, İKSAD. Erişim adresi: https://www.researchgate.net/publication/323551194_CEVRE_HAKKI_VE_KENTSEL_ALANLARD A_UYGULANMASI
Keleş, R. Y. (1994). Kent ve çevre haklarının korunması üzerine gözlemler. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 49(3), 275-281. https://doi.org/10.1501/SBFder_0000001726
Keleş, R. (2013). 100 soruda çevre, çevre sorunları ve çevre politikası. İzmir: Yakın Kitabevi. Keleş, R. ve Ertan, B. (2002). Çevre hukukuna giriş. Ankara: İmge Kitabevi.
Kıral, B. (2020). Nitel bir veri analizi yöntemi olarak doküman analizi. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15, 170-189. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1156348
Kıyı Kanunu. (1990, 17 Nisan). Resmî Gazete (Sayı: 20495). Erişim adresi: https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.3621.pdf
Legifrance. (2020, 16 Mayıs). Traités internationaux. Erişim adresi: https://www.legifrance.gouv.fr/Droitinternational/ Traites
Louden, R. (1983). Rights ınfatuation and the ımpoverishment of moral theory. Journal of Value Inquiry, 17, 87–102. https://doi.org/10.1007/BF00158554
Milli Parklar Kanunu. (1983, 9 Ağustos). Resmî Gazete (Sayı: 18132). Erişim adresi: https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.2873.pdf
Mumcu, A. (2007). İnsan hakları ve kamu özgürlükleri kavramı. (Ed. A.T. Yürük, K. Selvi). İnsan Hakları ve Kamu Özgürlükleri. Anadolu Üniversitesi Yayını No: 1590, Açıköğretim Fakültesi Yayını No: 842.
Mutlu, L. (2011). Anayasal bir hak olarak çevre hakkı ve çevresel etki değerlendirmesi (Yüksek Lisans Tezi). Kafkas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kars. Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
OECD. (2005, 5 Temmuz). Environment. Erişim adresi: https://stats.oecd.org/glossary/detail.asp?ID=813
OECD. (2008). OECD Çevresel Performans İncelemeleri: Türkiye. Erişim adresi: https://www.oecd.org/env/country-reviews/42198785.pdf
O’Leary, Z. (2017). The essential guide to doing your research project. London: Sage.
Olgun, H. ve V. Işık (2017). Bir “İnsan Hakkı” olarak “Çevre Hakkı” ve Türk Hukukundaki yeri. Uluslararası Politik Araştırmalar Dergisi, 3(1), 33-52. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/articlefile/ 598894
Organization of American States. (2020, 11 Haziran). Additional Protocol to the American Convention on Human Rights in the Area of Economic, Social and Cultural Rights "Protocol of San Salvador". Erişim adresi: http://oas.org/juridico/English/treaties/a-52.html
Özdek, E. Y. (1993) İnsan hakkı olarak çevre hakkı. Ankara: TODAİE Yayını.
Özmehmet, D. E. (2008). Dünyada ve Türkiye sürdürülebilir kalkınma yaklaşımları. Journal of Yaşar University, 3(12), 1-23. Erişim adresi: https://docplayer.biz.tr/4366960-Dunyada-ve-turkiyesurdurulebilir- kalkinma-yaklasimlari-dr-ecehan-ozmehmet-yasar-universitesi-ecehan-ozmehmetyasar- edu-tr.html
Öztürk, Ö. (2017). Çevrecilik söylemleri ve Türkiye’deki çevre hareketlerinin seyri. Journal of History Culture and Art Research, 6(2), 441-456. Erişim adresi: http://193.140.9.50/index.php/ilk/article/view/804/621
Prüss-Ustün, A., Wolf, J., Corvalán, C., Bos, R. ve Neira, M. (2016). Preventing disease through healthy environments. A global assessment of the burden of disease from environmental risks. Geneva: World Health Organization Press. Erişim adresi: https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/204585/9789241565196_eng.pdf?sequence=1&isAll owed=y
Refworld. (2020, 12 Haziran). World Charter for Nature. Erişim adresi: https://www.refworld.org/docid/3b00f22a10.html
Semiz, Y. (2016). Çevre hakkı kavramı ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin çevre hakkına yaklaşımı (Yüksek Lisans Tezi). Galatasaray Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=d9A42DeE6VQqAnUb_9UpCQ&no=L05N DnpBiNILRyCv1iwqTA
Su Ürünleri Kanunu. (1971, 22 Mart). Resmî Gazete (Sayı: 13799). Erişim adresi: https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.1380.pdf
Şen, E. (1994). Çevre ceza hukuku. İstanbul: Kazancı Hukuk Yayınları.
Tarlock, A. D. (2009). History of environmental law. Environmental laws and their enforcement, (Ed. A. D. Tarlock, J. C. Dernbach). 1, 42-64, Oxford: EOLSS Publications.
T.C. Anayasası (1924). Erişim adresi: https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/onceki-anayasalar/1924- anayasasi/
T.C. Anayasası (1961). Erişim adresi: https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/onceki-anayasalar/1961- anayasasi/
T.C. Anayasası. (1982). Erişim adresi: https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.2709.pdf
T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı. (2020, 10 Haziran). Rio Sözleşmeleri Kapsamında Türkiye’nin Ulusal Kapasitesinin Değerlendirilmesi Projesi. Erişim adresi: http://www.ncsa-turkey.cevreorman.gov.tr/riosozlesmeleri. aspx
T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı. (2020a, 1 Haziran). BM İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi. Erişim adresi: https://iklim.csb.gov.tr/birlesmis-milletler-iklim-degisikligi-cerceve-sozlesmesi-i-4362
T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı. (2020b, 1 Haziran). Montreal Protokolü. Erişim adresi: https://iklim.csb.gov.tr/montreal-protokolu-i-4364
T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı. (2020c, 1 Haziran). Viyana Sözleşmesi. Erişim adresi: https://iklim.csb.gov.tr/viyana-sozlesmesi-i-4399
T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı. (2020d, 11 Nisan). Çevre Koruma Harcamaları. Erişim adresi: https://cevreselgostergeler.csb.gov.tr/cevre-koruma-harcamalari-i-85708
T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Çevresel Etki Değerlendirmesi, İzin ve Denetim Müdürlüğü. (2016). Türkiye Çevre Durum Raporu, Ankara: SAR MATBAA Yayıncılık. Erişim adresi: https://webdosya.csb.gov.tr/db/ced/editordosya/tcdr_tr_2015.pdf
T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Çevresel Etki Değerlendirmesi, İzin ve Denetim Müdürlüğü. (2020). Çevresel Göstergeler, Ankara: Bee Content & Communication. Erişim adresi: https://webdosya.csb.gov.tr/db/cevreselgostergeler/duyurular/cevresel-gostergeler--8230-46250- 20210105115222.pdf
T.C. Dışişleri Bakanlığı. (2020a, 9 Mayıs). Sürdürülebilir Kalkınma. Erişim adresi: http://www.mfa.gov.tr/surdurulebilir-kalkinma.tr.mfa.
T.C. Dışişleri Bakanlığı. (2020b, 15 Mayıs). Ülkemizin Taraf Olduğu Başlıca Çevre Anlaşmaları. Erişim adresi: http://www.mfa.gov.tr/data/DISPOLITIKA/Anlasmalar.pdf. The Declaration of the United States of America. (1776, 4 Temmuz). Erişim adresi: http://www.digitalhistory.uh.edu/active_learning/explorations/revolution/dunlap.jpg
Topçu, E. (2008). Bir insan hakkı olarak su hakkı. İnsan Hakları Yıllığı, 26, 15-40. Erişim adresi: https://docplayer.biz.tr/196228-Bir-dnsan-hakki-olarak-su-hakki.html
TÜİK. (2020, 28 Ekim). Çevre Koruma İstatistikleri. Erişim adresi: https://data.tuik.gov.tr/tr/main-categorysub- categories-sub-components2/
UNECE. (2020, 14 Mayıs). Erişim adresi: https://www.unece.org/env/pp/introduction.html.
UNEP. (2020, 25 Nisan). Erişim adresi: www.unep.org/search-environment-right
UNEP. (2021, 10 Şubat). Erişim adresi: https://www.unenvironment.org/explore-topics/environmentalrights- and-governance/what-we-do/advancing-environmental-rights/what-0
United Nations Treaty Collection. (2020, 11 Mart). Treaty American Convention on Human Rights "Pact of San José, Costa Rica. Erişim adresi: https://treaties.un.org/pages/showDetails.aspx?objid=08000002800f10e1
Uygun, O. (2000). İnsan hakları kuramı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Uygun, O. (2013). Kamu hukuku incelemeleri. İstanbul: Oniki Levha Yayıncılık.
Vašák, K. (1977). Human rights: A thirty-year struggle: the sustained efforts to give force of law to the universal declaration of human rights. UNESCO Courier, 11, 29–32. Erişim adresi: https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000074816
Vie Publique. (2020, 15 Haziran). Quels sont les principes, droits et devoirs consacrés par la Charte de l’environnement de 2004? Erişim adresi: https://www.vie-publique.fr/fiches/19567-charte-delenvironnement- principes-droits-et-devoirs
Yurtcanlı, S. (2012). Fransız Çevre Şartı’na bir bakış. Journal of Faculty of Political Science, 21(47), 309-334. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/5702
Warman, C. (2016). Tolerance: The beacon of the enlightenment. Cambridge: Open Book Publishers. Erişim adresi: https://www.jstor.org/stable/j.ctt19b9jvh.6?seq=1#metadata_info_tab_contents
Wood, Harold W. (1985). The united nations world charter for nature: The developing nations ınitiative to establish protections for the environment. Ecology Law Quarterly, 12, 977-996. Erişim adresi: https://www.jstor.org/stable/24112833?seq=1
World Resources Institute. (2021, 15 Şubat). Environmental Rights. Erişim adresi: https://www.wri.org/ourwork/ topics/environmental-rights