XIX. Asırda Osmanlı Devleti’nde İstihdâm Edilen Avusturya-Macaristan ve Prus-Alman Kökenli Askerî Heyetler ve Hekimler

Batı’da bilhassa XVII. yüzyıldan itibaren meydana gelen gelişmeler, Avrupa’yı sadece siyaseten ve iktisaden değil, ilmen de rekabet edilemez bir üstünlüğe erdirmiştir. Eski gücüne tekrar erişmek için modernleşmenin kaçınılmaz bir hedef olduğunu anlayan Osmanlı Devleti, bunun için hem kendi kurumlarını yenileştirmek hem de buralarda istihdam etmek üzere kendi uzmanlarını yetiştirmek için bir çaba içine girmiştir. Fakat kendi uzmanlarından faydalanabilmek uzun bir prosedürü ihtiva ettiğinden, bu süre zarfında yabancı uzmanlara da ihtiyaç duymuştur. Alman topraklarından gelen uzmanların askerî ve (askerî) tıp alanlarındaki yoğunluğu dikkat çekicidir. Bu çalışmada, yoğun olarak Prusya ve Avusturya Macaristan’dan getirtip istihdam ettiği askerî uzman ve hekimler konusu ele alınacaktır. İnceleme, başta Ankara’daki Osmanlı Arşivi kaynakları olmak üzere, dönemin Alman gazeteleri ve yabancı uzmanlar konusunda yazılmış başlıca eserler üzerinden gerçekleşecektir.

Austro-Hungarian and Prussian-German Military Missions and Doctors Employed in the Otoman Empire in XIXth Century

Events in the West from the XVIIth century on, had brought an uncompetitive advantage for Europe not only in political and economic but also in scietific terms. Having understood that modernization is inevitable to regain its former strengh, the Ottoman Empire made an effort to renovate its own institutions and to employ its own experts in this institutions. However, as training its own experts would require a long procedure, therefore it also needed foreign experts during this period. The majority of experts coming from German lands from fields of military and (military) medicine is remarkable. In this study, the subject of military experts and doctors which are brought and employed intensely from Prussian-German and Austro-Hungarian lands will be handled. The study firstly bases on archivals of the Ottoman Archive in Ankara, German Newspapers of the mentioned period and major studies written about foreign experts.

___

  • Dâhiliye Nezâreti Mektubi Kalemi, DH.MKT. 253.9.14.142255. 266.11.0.
  • Hariciye Nezareti Siyasi, HR.SYS. 28.7.
  • Hâriciye Nezâreti Tahrirat, HR.TH. 62.6.0. 196.22.0. 267.15.0. 300.51.
  • Haritalar, HRT.h. 366.0.0. 408.0.0.
  • Hatt-ı Hümayun, HAT. 1186.46759.0. 1186.46759.E 523.25563.0. 376.20462.0 377.20486.0. 1618.39.0. 1209.47380.0.
  • Hazine-i Hassa İradeler, HH. 231.57.
  • İrâde Dâhiliye, I.DH. 979.77349.0. 685 47745. 618.43013.1. 574.39984.1.1. 260.16104.0.
  • İrade Hariciye, İ.HR. 226.13242.3.
  • İrâde Husûsî, İ.HUS. 78.42.0.
  • İrade Mesail-i Mühimme, I.MSM. 89.2557.1-2.
  • Meclis-i Vükela Mazbataları, MV. 47.11.
  • Sadaret Mektubi Kalemi Nezaret ve Deva’ir Evrakı, A.MKT.NZD. 325.48.
  • Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı, A.}MKT.MHM. 243.98.0. 249.82. 338.78.
  • Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı, Y.MTV. 216.90.0. 22.31.0. 16.44.0. 4.88.0.
  • Yıldız Perakende Evrakı Elçilik Şehbenderlik ve Ateşemiliterlik, Y.PRK.EŞA. 14.42. 41.45.1.1.
  • Yıldız Perakende Evrakı Hazine-i Hassa, Y.PRK.HH. 10.39.4.
  • Yıldız Perakende Evrakı Serkurenalık Evrakı, Y.PRK.SRN. 4.58.0.
  • Yıldız Perakende Evrakı Tahrirat-ı Ecnebiye ve Mabeyn Mütercimliği; Y.PRK.TKM. 16.8.1.2.
  • “Amtlicher Theil”. Wiener Zeitung, No. 120, Dienstag, den 20. Mai 1851, 1490.
  • “Bluhm Pascha, Der Schöpfer der türkischen Befestigungen”. Berliner Tageblatt und Handels-Zeitung, Nr. 150, Morgen-Ausgabe, Dienstag, 23. März 1915, 44. Jahrgang, s.b.
  • Bolgar, Franz v. (Red.). “Türkei (Militärische Reformen)”. Militär-Zeitung, Nr. 43, Wien, Freitag den 1. Juni 1883, Jahrgang 36, 340.
  • “Die Thätigkeit der deutschen Offiziere in der türkischen Armee”. Neue Freie Presse, Nr. 6697, Wien, Freitag 20. April 1883, 7.
  • Dr. Spitzer, “Zustand der Quarantaeinen in der Türkei”. Correspondenz-Nachricht (Aus einem Briefe des Med. Dr. Spitzer an die Redaction), Scutari, den 14. October 1839. Neue Folge der Gesundheits-Zeitung, No 89, Herausgegeben und redigirt vom Med. Dr. H. Beer, 7. November 1839, III. Jahrg., 746.
  • “Konstantinopel, 18. Mai, Die Türkei und die Tripel-Allianz”. Die Presse, Nr. 140, Wien, Donnerstag, den 24. Mai 1888, 36. Jahrgang, 4.
  • Neuburger, M. (1917). “Österreichische Ärzte als Pioniere der wissenschaftlichen Medizin und des Sanitätswesens in der Türkei”, Wiener Medizinische Wochenschrift, Samstag, 15. September 1917, Nr. 38, 67. Jahrgang, Dr. Adolf Kronfeld (Red.), 1685.
  • Salzburger Volksblatt, No. 130, Freitag, den 9. Juni 1882, XII. Jahrgang, s.b.
  • “Triest”, Innsbrucker Zeitung, Freitag, dem 15. Oktober 1852, No.233, 929.
  • “Türkei”, Vereinigte Ofner Pester Zeitung, Nro. 60; Sonntag, den 29. Juli 1838, 686.
  • “Türkei”. Innsbrucker Zeitung, No. 154, Freitag, den 9. Juli 1852, 613.
  • “Wissenschaftliche Nachrichten. Die Deutsche Medicin in Constantinopel”. Österreichisch-kaiserlich privilegirte Wiener Zeitung, No. 276, Montag, den 6. October 1845, 2112.
  • Avcı, A. (1963). Türkiye’de Askeri Yüksek Okullar Tarihçesi (Cumhuriyet Devrine Kadar). Ankara: T.C. MSB, Araştırma ve Geliştirme Başkanlığı.
  • Beydilli, K. (1985). Büyük Friedrich ve Osmanlılar, XVIII. Yüzyılda Osmanlı-Prusya Münasebetleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
  • Çelik, Y. (2013). Şeyhü`l-Vüzerâ Koca Hüsrev Paşa (II. Mahmud Devrinin Perde Arkası). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
  • Düstur Üçüncü Tertip, Lozan Sulh Muahedenamesinin Kabulüne Dair Kanunlar (1931). Cilt 5, 11 Ağustos 1339-19 teşrinievvel 1340. İstanbul: Necmi İstikbal Matbaası.
  • Elf Jahre Balkan, Erinnerungen eines Preussischen Officiers aus den Jahren 1876 bis 1887 (1889). Breslau: J.U. Kern’s Verlag (Max Müller).
  • Lewis, B. (2008). Modern Türkiye’nin Doğuşu. III. Edisyon. (Çev. B. B. Tuna). Ankara: Arkadaş.
  • Moltke, Fr. v. (1842). Karte von Contantinopel, den Vorstaedten, der Umgegend und dem Bosphorus, im Auftrage Sr. Hoheit Sultan Mahmud’s II, Berlin: von Simon Schropp & Comp.
  • [Moltke, H. Gr. v.] (1841). Briefe über Zustände und Begebenheiten in der Türkei aus den Jahren 1835 bis 1839. Herausgegeben von C. Ritter, Berlin, Posen, Bromberg: Druck und Verlag von Ernst Siegfried Mittler.
  • Önsoy, R. (1982). Osmanlı-Alman İktisadi Münasebetleri. İstanbul: Enderun Kitabevi.
  • Ortaylı, İ. (1981). Osmanlı İmparatorluğu’nda Alman Nüfuzu. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları No: 479.
  • Rathmann, L. (2001). Alman Emperyalizminin Türkiye’ye Girişi: Berlin-Bağdat. Üçüncü Baskı. (Çev. R. Zarakolu). İstanbul: Belge Yayınları.
  • Rigler, L. (1852). Die Bewohner der Türkei in ihren naturhistorischen, phisiologischen und pathologischen Verhältnissen. Erster Band. Wien: Verlag von Carl Gerold.
  • Siemes, W. V. (1908). Lebenserinnerungen. Dritter unveränderter Abdruck. Berlin: Verlag von Julius Springer.
  • Vincke. Fischer. v. Moltke ve Kiepert (1854). Memoir über die Construktion der Karte von Kleinasien und Türkisch Armenien, in 6 Blatt, Nebst Mitteilungen über die physikalisch-geographischen Verhältnisse der neu erforschten Landstriche. Redigirt von Dr. H. Kiepert. Berlin: Simon Schropp & Comp.
  • Yeşil, F. (2011). Aydınlanma Çağında Bir Osmanlı Kâtibi Ebubekir Râtip Efendi (1750- 1799). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
  • Wagner, R. (1893). Moltke und Mühlbach zusammen unter dem Halbmonde 1837- 1839. Geschichte der Sendung preussischer Offiziere nach der Türkei 1837, des Kurdenfeldzuges 1838, und des Syrischen Krieges 1839. Berlin: Verlag von A. Bath.
  • Wallach, J. (1985). Bir Askeri Yardımın Anatomisi, Türkiye’de Prusya-Alman Askeri Heyetleri 1835-1919. (Çev. F. Çeliker). Ankara: Genelkurmay Basımevi.
  • Zinkeisen, J. W. (1859). Geschichte des Osmanischen Reiches in Europa. Sechster Theil. Herausgegeben von A.H.L. Heeren und F.A. Ufert. Gotha: Friedrich Andreas Perthes.
  • Alkan, N. (2006). “II. Abdülhamid Devrinde İstihdam Edilen İlk Alman Askerî Heyetinin Komutanı Otto von Kaehler ve Her İki Tarafın Beklentileri”. Tarih Dergisi, (43), 135-165.
  • Alkan, N. (2016). “Alman Kaynaklarına Göre Çanakkale Savaşı”. Belleten, LXXX(289), 899-938.
  • Beydilli, K. (1979). “II. Abdülhamit Devrinde Gelen İlk Alman Askerî Heyeti Hakkında”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, (32), 481- 484.
  • Ergün, M. (1990). “Türk Eğitiminin Batılılaşmasını Belirleyen Dinamikler”. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, VI(17), 435-457.
  • Samsinger, E. (2018). “Die Einrichtung der ordentlichen Quarantäne-Anstalten zur Unterdrückung der orientalischen Pestseuchen in Konstantinopel einzuleiten: Vom Wiener Diskurides zu den Begründern der modernen Medizin in Konstantinopel”. Österreich in Istanbul III, K. (u.) k. Präsenz im Osmanischen Reich. (Hg. Elmar Samsinger), Wien: LIT Verlag, 247-298.
  • Strohmeier, M. (2007). “Die Erinnerungen Louis von Kamphövener Paşas, Militärberater Sultan Abdülhamid’s (1882-1909)”. Einheit und Vielfalt in der türkischen Welt, Materialien der 5. Deutschen Turkologenkonferenz Universität Mainz, 4.-7. Oktober 2002. (Herausgegeben von Hendrik Boeschoten und Heidi Stein). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 333-347.
  • Şen, D. (2005). “Gülhane Askeri Tıp Fakültesi Genel Cerrahi Anabilim Dalının Tarihçesi”. Turkish Journal of Surgery, 21(3), 163-167. https://turkjsurg.com/ issue/14 (Erişim tarihi: 17.5.2020).
  • Terzioğlu, A. (1984). “Die Beziehungen zwischen Österreich und der Türkei auf dem Gebiet der Medizin”. The Journal of Ottoman Studies IV, Ed. Board. Halil İnalcık, Nejat Göyünç, Heath W. Lowry, İstanbul, 305-323.
  • Terzioğlu, A. (1991). “Dr. Neuner’in Osmanlı İmparatorluğu’nda Ezcazılığı Reform Çabalarına ve Galatasaray’daki Mekteb-i Tıbbiye’nin 17 Şubat 1839’da Açıldığına Dair Avusturya Arşiv Belgeleri”. Erdem, 7(19), 247-261.
  • Uyar, M. (Güz 2019). “Sanders Askerî Misyonu”. Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, 15 (30), 29-84.
  • Ülman, Y. I. (2002). “Mekteb-i Tıbbiye’nin 1850-1851 Yılı Faaliyet Raporu ve Mezuniyet Töreni”. Osmanlı Bilimi Arastırmaları, ed. F Gunergun, IV(1), 57-64.
  • Alkan, N. (2016). “Goltz, Wilhelm Colmar von der”. TDV İslam Ansiklopedisi, Ek-1, 478-480.
  • Beydilli, K. (2005). “Moltke, Helmuth von”. TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 30, 267-268.
  • DİA (2002). “Kiepert”. TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 25, 563-564.
  • Eyice, S. (1992). “Bernard, Karl Ambros”. TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 5, 520-521.
  • İnalcık, H. (1999). “Hüsrev Paşa, Koca”. TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 19, 41-45.
  • Köse, M. Z. (2016). “Mekteb-i Osmânî”. TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt Ek 2, 243-244.
  • Özcan, A. (1998). “Humbaracı Ahmed Paşa”. TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 18, 351- 353.
  • Özcan, A. (1998). “Istabl”. TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 19, 203-206
  • Pettersdorf, H.v. (1895). “Vincke-Olbendorf, Karl Freiherr v.V.”. Allgemeine deutsche Biographie, 39, Tunner-de Vins, Leipzig, 1895, 756-760. https://www.deutschebiographie. de/pnd104047496.html (17.05.2020).
  • Poten, B. v. (1905). “Kähler, Otto”. Allgemeine Deutsche Biographie, 50, 747-748. https://www.deutsche-biographie.de/pnd137672683.html (17.05.2020).
  • Poten, B. v. (1893). “Strecker, Wilhelm”. Allgemeine Deutsche Biographie, 36, 554- 555. https://www.deutsche-biographie.de/pnd124537340.html (15.2.2020).
  • Teske, H. (1964). “Goltz-Pascha, Colmar Freiherr von der”. Neue Deutsche Biographie, 6, 629-632 https://www.deutsche-biographie.de/pnd118696319.html (16.05.2020).
  • Walle, H. (1997). “Moltke, Helmuth Graf von”. Neue Deutsche Biographie, 18, 13-17, https://www.deutsche-biographie.de/pnd118583387.html (17.05.2020).
  • Wurzbach, C. v. (1896). “Neuner, Jacob Anton”. Biographisches Lexikon des Kaiserthums Österreich, Zwanzigster Theil: Nabielak-Odelga, Wien: k.k. Hofund Staatsdruckerei, 293-296.
  • Wurzbach, C. v. (1874). “Rigler, Lorenz”. Biographisches Lexikon des Kaiserthums Österreich, Sechsundzwanzigster Theil: Rhedey-Rosenauer, (VI. Folge), Wien: k.k. Hof- und Staatsdruckerei, 156-158.
  • Wurzbach, C. v. (1878). “Spitzer, Sigmund”. Biographisches Lexikon des Kaiserthums Österreich, Sechsunddreissigster Theil: Sonnklar-Stadelmann, Wien: k.k. Hofund Staatsdruckerei, 194-196.
  • “Hastane Tarihçesi”. http://gulhaneeah.saglik.gov.tr/yazdir?578DBC07DC9FC7248C63 EE51F9899B74 (10.05.2020).
  • Mentzel, W. “Aus den medizinhistorischen Beständen der UB Meduni Wien: Jakob Anton Neuner, Karl Ambros Bernard, Lorenz Rigler und Sigismund Spitzer: Mediziner des Josephinum im Dienste des Osmanischen Reiches zwischen 1839- 1850”. https://ub.meduniwien.ac.at/blog/?p=27524 (10.05.2020)
  • TBMM Genel Kurul Tutanağı, 22. Dönem, 3. Yasama Yılı, 41. Birleşim, 26 Aralık 2004, https://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/tutanak_g_sd.birlesim_ baslangic?P4=13365&P5=B&page1=21&page2=21 (18.05.2020).
  • Gözeller, A. (2005). Osmanlı-Alman Yakınlaşmasının Basına Yansıması: Sabah Gazetesi Örneği (1889-1895). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.