Eş‘arî Âlimlerin Nazarında Hanbelîlik ve Hanbelîler (İhtilaflar ve İthamlar)

Mezhepler arası ilişkiler, öncelikle söylemler üzerine bina edilir. Yaftalayıcı isimler ve olumsuz nitelemeler, çoğu defa olumsuz ilişkileri de beraberinde getirir. Her ikisi de Ehl-i Sünnet’in bir kolu olmasına rağmen Eş‘arî âlimlerin Hanbelîlere yönelik olumsuz dil ve üsluplarının incelenmesi, bu açıdan önem teşkil etmektedir. Eş‘arî âlimler açısından Hanbelîlik, kurumsal kimliği bakımından Ehl-i Sünnet sınırları içerisinde yer alan ve sahih bir din anlayışını temsil eden fırka konumundadır. Ne var ki kelamî meselelere yaklaşımda aklın yeri, Allah’a ait sıfatların tevili ve mushaftaki lafızların mahluk olup olmadığı konularında Hanbelîlere çok ciddi eleştiriler yöneltilmiş, ayrıca Haşviyye, Mücessime, ayak takımı, câhil gibi aşırı birtakım ithamlarda bulunulmuştur. Bu olumsuz nitelemelerin arkasında dinsel hassasiyetlerin yanı sıra temsil ettikleri din anlayışının meşruiyetini sağlamaya yönelik kaygılar yer almaktadır. Diğer taraftan Nizâmülmülk’ün vezir olmasıyla birlikte siyasal bakımdan desteklenmeye başlanmaları, fikirlerini yaymak için avantajlı bir konuma yükselmeleri ve bu uğurda gerekli tüm imkanlara kavuşmaları, çoğu defa Hanbelîlerin aleyhine bir gelişme kaydetmeleri de bunda etkili olmuştur. Zira Eş‘arîliğin yükselmesine karşı Hanbelilerin zaman zaman sosyal şiddete varan tepkisi, onların üslubuna yansımıştır.

Anahtar Kelimeler:

Eş‘arîlik, Hanbelîlik, Akıl, Haberî Sıfatlar, Halku’l-Kur’an, İtham

Hanbalism and Hanbalities in the Viewpoint of Asharite Scholars (Disagreements and Accusations)

Relations between sects are built on discourses first. Nicknames and negative qualifications often lead to negative associations. When viewed from this angle the bad accusations that the Ash'arite scholars use about the Hanbalities are really striking. So, both are included in the Ahl al-Sunnah. In terms of Ash'arî scholars, Hanbalism is a branch within the Ahl al-Sunnah and represents a true understanding of religion. However, the Hanbalites were subjected to very serious criticisms about the comment of Allah’s qualities, nature of the Holy Qur'an’s letters. Beside of this, they were accused of some extreme accusations such as Hashviyya, Mucessima, Mushabbiha, idler and ignorant. These negative qualifications concern with ensuring the legitimacy of the religious thought they represent, as well as religious sensitivities. On the other side, being supported politically after Nizam al-Mulk became vizier, to gain an advantageous position to spread their ideas and to get all the necessary opportunities for it influenced their language. Finally, the reaction of the Hanbalities to the rise of the Asharism, this reaction sometimes caused social violence, is reflected in their wordings too.

Keywords:

Asharism, Hanbalism, Mind, İnformed Devine Attributes, Halqu’l-Qur'an, Accusation,

PDF

___

Abdülhamid, İrfan. “Eş‘arî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1995, 11: 441-447.
Ahmed b. Hanbel (ö. 241/856). er-Red ale’l-Cehmiyye ve’z-Zenâdıka. thk. Sabri b. Sellâme Şâhîn. Riyad: Dâru’s-sübât, 2003.
Ahmed, Hasan Hudayrî. Kıyâmu’d-devleti’z-Zeydiyye fi’l-Yemen. Kahire: Mektebetü’l-medbûlî, 1996.
Akoğlu, Muharrem. “Mihne Hadiseleri ve Mu’tezile’nin Tarihi Seyrine Etkisi”. Doktora tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001.
Allâl, Hâlid Kebîr. Safahâtun min târîhi Ehli’s-Sünne ve’l-Cemâa bi-Bağdâd (ö. 200/815-500/1106). Cezair: Matbaatu hûme, ty.
Avcu, Ali. Horasan-Maverâünnehir’de İsmâilîlik. Ankara: Asitan Yayınları, 2014.
Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdu’l-Kahir b. Tâhir b. Muhammed (ö. 429/1038). el-Fark beyne’l-fırak. Mısır: Dâru’l-maarif, ty.
Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdu’l-Kahir b. Tâhir b. Muhammed. Kitâbu’l-milel ve’n-nihal. thk. Nasrî Nâdir. Beyrut: Dâru’l-maşrik, 1986.
Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdu’l-Kahir b. Tâhir b. Muhammed. Usûlü’d-dîn. thk. Muhammed Şemsüddîn. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2002.
Bakıllânî, Kâdî Ebu Bekr Muhammed b. Tayyib (ö. 403/1013). Kitâbu temhîdi’l-evâil ve telhîsi’d-delâil. thk. İmâduddîn Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-kütübi’s-sekâfiyye, 1987.
Bakıllânî, Kâdî Ebu Bekr Muhammed b. Tayyib. el-İnsâf (fî mâ yecibu i‘tikâduhu ve lâ yecûzü’l-cehlü bihi). thk. Muhammed Zâhid Hasan el-Kevserî. Byy.: el-Mektebetü’l-ezheriyye, 2000.
Beyhakî, Ebu Bekr Ahmed b. Hüseyn b. Ali b. Musa (ö. 458/1066). el-İ‘tikâd ve’l-hidâye ilâ sebîli’r-reşâd. thk. Ebu Abdullah Ahmed b. İbrahim Ebu’l-Ayneyn. Riyad: Dâru’l-fazîle, 1999.
Bıyıkoğlu, Yakup. “İlk Dönem Eş‘arî Kelamında Müteşâbih Âyetlerin Te’vili Sorunu”. Cumhuriyet Üniveristesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20/1 (2016): 365-408.
Cüveynî, Ebu’l-Meâli (ö. 478/1085). eş-Şâmil fî usûli’d-dîn. thk. Ali Sâmî en-Neşşâr vd.. İskenderiye: Menşeetü’l-meârif, 1969.
Cüveynî, Ebu’l-Meâli. Kitâbu’l-irşâd ilâ kavâtii’l-edille fî usûli’l-i‘tikâd. thk. Muhammed Yusuf Musa ve Ali Abdülmunim Abdülhamîd. Mısır: Mektebetü’l-hancî, 1950.
Cüveynî, Ebu’l-Meâli. el-Akîdetü’n-nizâmiyye fi’l-erkâni’l-İslâmiyye. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. İskenderiye: el-Mektebetü’l-ezheriyye li’t-türâs, 1996.
Çelebi, İlyas. “Sıfat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2009, 37: 100-106.
Dayf, Şevkî. Târîhu’l-edebi’l-Arabî. Mısır: Dâru’l-meârif, ty.
Dîb, Abdülazîm. “Cüveynî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1993, 8: 141-144.
Demirci, Kadir. “Eş’ari’de Hadis ve Sünnet -el-İbâne Örneği-”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10/2 (2010): 45-66.
Ebu Hanife (150/767). “el-Fıkhu’l-Ekber”. İmâm-ı Â’zam’ın Beş Eseri. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2002, 55-63.
Ebu Hanife. “el-Âlim ve’l-Metallim”. İmâm-ı Â’zam’ın Beş Eseri. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2002, 11-42, 9-32.
Erdiç, Şaban. “Bir İnşa Süreci Olarak Fenomenolojik Perspektifte Kutsal Ve Kutsallaşma -Ziyaret Fenomeni Örneği-”. Millî Folklor, 114 (2017): 39-51.
el-Eş‘arî, Ebû’l-Hasan Ali b. İsmâil (ö. 324/936). Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfi’l-musallîn, thk. Helmut Ritter. Wiesbaden: Dâru’n-neşr, 1980.
Eş‘arî, Ebû’l-Hasan Ali b. İsmâil. el-İbâne an usûli’d-diyâne. Beyrut: Dâru İbn Zeydûn, ty.
Eş‘arî, Ebû’l-Hasan Ali b. İsmâil. Risâletü ilâ ehli’s-Seğr bi-Bâbil’l-Ebvâb. thk. Abdullah Şâkir Muhammed el-Cüneydî, Medîne: İmâdü’l-bahsi’l-ilmî, 1992.
Eş‘arî, Ebû’l-Hasan Ali b. İsmâil. Fî istihsâni’l-havz. nşr. Richard J. McCarthy. Beyrut: İmprimerie Catholique, 1953.
Givony, Joseph. “Fırak Edebiyatında İmam Ebu Hanîfe’nin Tasviri İle İlgili Meseleler”, çev. Muzaffer Tan, N. Kemal Karabiber, İmam Mâturîdî ve Maturidilik. haz. Sönmez Kutlu, Ankara: Kitâbiyât Yayınları, 2003, 59-78.
Gömbeyaz, Kadir. “Makâlât Geleneğinde İmam Eş‘arî”. Yüksek Lisans tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2005.
Habeşî, Abdullah Muhammed. Mesâdiru’l-fikri’l-İslâmî fi’l-Yemen. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1988.
Harman, Vezir. “Ebu Mansur Abdülkahir el-Bağdâdî’nin Bilgi Teorisi”. Yüksek Lisans tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006.
İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım Ali b. Hasan (ö. 571/1176). Tebyînü kizbi’l-müfterî fî mâ nüsibe ile’l-İmâm Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1984.
İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsü’d-Din Ahmed b. Muhammed (ö. 681/1282). Vefeyâtu’l-e‘yân ve enbâi ebnâi’z-zamân, thk. İhsan Abbâs. Beyrut: Dâru Sadr, 1994.
İbn Ebî Ya‘lâ, Ebu’l-Hüseyin Muhammed b. Muhammed (ö. 526/1132). Tabakâtu'l-Hanâbile. thk. Muhammed Hamid el-Fakî. Beyrut: Daru’l-ma‘rife, ty.
İbn Fûrek, Ebu Bekr Muhammed b. el-Hasan (ö. 406/1015). Mücerredü makâlâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. thk. Daniel Gımert, Beyrut: Dâru’l-Maşrık, 1986.
İbn Teymiyye, Ebu’l-Abbâs Takiyyüddîn Ahmed b. Abülhalim (ö. 728/1328). Minhâcu’s-sünne fî nakzi kelâmi’ş-Sîati’l-Kaderiyye. thk. Muhammed Reşâd Sâlim. byy.: yy., 1986.
İbn Teymiyye, Ebu’l-Abbâs Takiyyüddîn Ahmed b. Abülhalim. Derü tearizi'l-akl ve'n-nakl. thk. Muhammed Râşid Sâlim. Suudi Arabistan: Câmiatu'l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1991.
İbn Teymiyye, Ebu’l-Abbâs Takiyyüddîn Ahmed b. Abülhalim. Mecmûatu’r-resâil ve’l-mesâil. byy.: Lecnetü’t-türâsi’l-Arabî, ty.
İbnü’l-Cevzî, Cemâlüddîn Ebu’l-Ferec Abdurrahmân (ö. 597/1201). el-Muntazam fî târîhi’l-ümem ve’l-mülûk. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ-Mustafa Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1992.
İbnü’l-Esîr, İmâdu’d-Dîn Ebu’l-Hasan (ö. 630/1233). el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ömer Abdusselâm Tedmirî, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-Arabî, 1997.
İğde, Muhyettin. Siyasi-İtikadi Bir Mezhep Olarak Hanbelîliğin Teşekkül Süreci. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2016.
İmrânî, Yahyâ b. Ebu’l-Hayr el-Yemânî (ö. 558/1163). el-İntisâr fi’r-red ale’l-Mu‘tezileti’l-Kaderiyyeti’l-eşrâr. thk. Suûd b. Abdulaziz el-Halef. Medine: Edvâu’s-selef, 1998.
İsferâyinî, Ebû’l-Muzaffer (ö. 471/1079). et-Tabsîr fi’d-dîn ve temyîzü’l-fırkati’n-nâciyeti an fıraki’l-hâlikîn. Kahire: Matbaatu’l-envâr, 1940.
İzmirli, İsmail Hakkı. “İmâmü’l-Haremeyn Ebu’l-Meâlî el-Cüveynî”. Dâru’l-Fünûn İlahiyat Fakültesi Mecmuası. 2/9 (1928): 1-33.
Kalaycı, Mehmet. “Eşariliğin Arka Planı: Küllâbîlik”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 51/2 (2010): 339-431.
Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik-Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
Keskin, Mehmet. İmam Eş‘arî ve Eş’arilik. İstanbul: Düşün Yayınları, 2013.
Koçyiğit, Talat. “Ebu’l-Hasan el-Eş‘arî ve Bir Risâlesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 8/1 (1960): 165-174.
Koçyiğit, Talat. Hadiscilerle Kelamcılar Arasındaki Münakaşalar. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
Kummî/Nevbahtî. Şiî Fırkalar. çev. Hasan Onat, Sabri Hizmetli, Sönmez Kutlu, Ramazan Şimşek. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2004.
Kutlu, Sönmez. İslam Düşüncesinde İlk Gelenekçiler. Ankara: Kitâbiyât, 2002.
Lewinstein, Keith. “Studies in İslamic Heresiography: The Khawaric in Two Fıraq Traditions”. Degree of Doctor of Philosophy, Faculty Of Princeton University in Candidacy, 1989.
Madelung, Wilfred F.. “Maturidiliğin Yayılışı ve Türkler”, İmam Mâturîdî ve Maturidilik. çev. Sönmez Kutlu. haz. Sönmez Kutlu. Ankara: Kitâbiyât, 2003, 79-87.
McCarthy, Richard J.. “A Note on the İbana”, The Theology of Al-Ashari. thk. Richard J. McCarthy, Beyrut: İmprimerie Catholique, 1953, 231-232.
Nâşî el-Ekber, Ebu’l-Abbâs Abdullah b. Şirşîr el-Enbârî (ö. 293/906). Mesâilu’l-imâme. thk. Joseph Vann Ess. Beyrut: Dâru’n-neşr, 1971.
Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymûn b. Muhammed (ö. 508/1115). Tabsıratu’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay. Ankara: DİB Yayınları, 2004.
Nesefî, Ebû Muti’ Mekhûl b. Fadl (ö. 318/930). Kitâbu’r-red alâ ehli’l-bid‘a ve’l-ehvâi. thk. Seyit Bahçivan. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2013.
Oral, Osman. “İmamü’l-Haremeyn el-Cüveynî’de Haberî Sıfat Sorunu ve Te’vil Anlayışı”. Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 13 (2017): 129-153.
Râzî, Fahreddin (ö. 606/1210). İ‘tikâdâtu fıraki'l-Müslimîn ve'l-Müşrikîn. Kahire: Mektebetü’n-nahda el-İslâmiyye, 1938.
Râzî, Fahreddin. er-Riyâzu’l-mûnika fî-ârâi ehli’l-‘ilm. thk. Esad Cuma. Tunus: Külliyyetü’l-âdâb ve’l-ulûmi’l-insâniyye, 2004.
Râzî, Fahreddin. Allah’ın Aşkınlığı. çev. İbrahim Coşkun. İstanbul: İz Yayınları, 2011.
Sancar, M. Mustafa. “İmâmü’l-Haremeyn Cüveyni’nin Değişim Geçirdiği Kelâmî Görüşleri”. Yüksek Lisans tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014.
Sancar, M. Mustafa. “İmâmü’l-Haremeyn Cüveyni’nin Değişim Geçirdiği Kelâmî Görüşleri”. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 2/1 (ty.): 87-117.
Seksekî, Ebû’l-Fazl Abbas b. Mansûr (ö. 683/1284). el-Burhân fî ma‘rifeti ‘akâidi ehli’l-edyân. Ürdün: Mektebetü’l-menâr, 1988.
Seyyid, Eymen Fuad. Târîhu’l-mezâhibi’d-dîniyye fî-bilâdi’l-Yemen hattâ nihâyeti’l-karni’s-sâdisi’l-hicrî. Kâhire: ed-Dâru’l-Mısriyyeti’l-Lübnânî, 1988.
Sübkî, Tacuddîn Ebî Nasr Abdilvehhâb b. Ali b. Abdi’l-Kâfî (ö. 771/1311). Tabakâtu’ş-Şâfiiyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmûd Muhammed et-Tenâhi ve Abdul-Fettâh Muhammed el-Hulv. byy.: Dâru ihyâi’l- kütübi’l-Arabiyye, 1964.
Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdulkerim (ö. 548/1153). Kitâbu’l-milel ve’n-nihal. thk. Muhammed Seyyid Keysânî. Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, 1975.
Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdulkerim. Nihayetü’l-ekdâm. thk. Alfred Guillaume. London: Oxford University Press, 1934.
Şerâfüddin, Ahmed Hüseyin. Târîhu’l-fikri’l-İslâmî fi’l-Yemen (ez-Zeydiyye, eş-Şâfiiyye, el-İsmâiliyye). byy.: yy., 1980.
Taberî, Ebu Cafer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd (ö. 310/923). Târîhu’t-Taberî (Târîhu’r-rusul ve’l-mülûk). Beyrut: Dâru’t-turâs, 1967.
Toru, Ümüt. “Eş‘arî Makâlât Geleneğinde İmâmiyye Algısı”. Doktora tezi, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017.
Toru, Ümüt. “Ebu Muhammed el-Yemenî’nin Akâidü’s-Selâse ve’s-Sebîn Fırka Adlı Eseri ve İslam Mezhepleri Tarihi Açısından Önemi”. Yüksek Lisans tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006.
Türer, Osman. “Ebû Nuaym el-İsfehânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1994, 10: 201-204
Watt, W. Montgomery. İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. E. Ruhi Fığlalı. İstanbul: Şa-To İlahiyat, 2001.
Yar, Erkan. “Eş‘arî ve Metodolojisi”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi. 10/2 (2005): 19-47.
Yavuz, Yusuf Şevki. “Halku’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1997, 35: 371-375.
Yemenî, Yahya b. Hüseyin el-Müeyyed. Enbâü’z-zemân fî ahbâri’l-Yemen. thk. Muhammed Abdullah. byy.: yy., 1936.
Yurdagür, Metin. “Haşviyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1997, 16: 426-427.
Yüce, Mustafa. “Hâris el-Muhâsibî’ye Göre Haberî Sıfatlar”. Kelam Araştırmaları. 12/2 (2014): 274-294.
Yücesoy, Hayrettin. “Mihne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2005, 30: 26-28.
Zebîdî, Muhammed Murtazâ b. Muhammed el-Hüseynî. İthâfu’s-sâde’l-müttekîn bi-şerhi ihyâi ulûmi’d-dîn. Beyrut: Müessesetü’t-târîhi’l-Arabî, 1994.
Zehebî, Şemsuddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed (ö. 748/1347). Siyerü e‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût vd.. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1985.
Zehebî, Şemsuddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Tezkiretü’l-huffâz. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1998.
Zehebî, Şemsuddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâti’l-meşâhîr ve’l-e‘lâm. thk. Ömer Abdüsselâm et-Tedmirî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-Arabî, 1993.