Abdürrahim Fedâî Efendi’nin İrâde-i Cüz’iyye Risâlesi: Tahlîl, Tercüme ve Tahkîk

İnsan fiilleri meselesinin tarihin her döneminde düşünürlerin ilgisini çekmiş en önemli konulardan biri olduğu söylenebilir. Durum böyle olunca konuyla alakalı tarihi süreçte zengin bir düşünce birikiminin oluştuğu görülmektedir. İslâm düşüncesi özelinde konuya yaklaşıldığında ise özellikle kelâm âlimlerinin mensup oldukları düşünce okullarının sağladığı imkânlar dairesince meseleyi detaylarla derinleştiren düşünürler olduğu anlaşılmaktadır. Cebriyye’nin insan irâdesini mutlak bir biçimde olumsuzlayan yaklaşımı karşısında Mu’tezile’nin insana geniş bir alan tanıması, Ehl-i sünnet âlimlerini bu iki uç çizgi arasında bir sentez arayışına sevketmiştir. Kelâm sahasının önemli şahsiyetlerini bünyesinde barındıran Eş’ariyye belli esaslar çerçevesinde çözümler sunarken, Mâtürîdiyye âlimlerinin ilk dönemden itibaren son döneme kadar arayışlarını sürdürdükleri müşâhede edilmektedir. Son dönem Mâtürîdîler’i olan Osmanlı ulemâsı selefleri olan Mâtürîdiler’in yorumlarını, kaleme aldıkları risâle türü eserlerde yeni tâhkîklerle geliştirmeye çalışmışlardır. Hâkim olan düşünce Mâtürîdiyye olsa da yine Osmanlı muhitindeki bazı âlimlerin Eş’ariyye çizgisinde eserler verdikleri dikkat çekmektedir. Bu çalışmanın konusu olan İrâde-i Cüz’iyye Risâlesi’nde ilmiye mensûbu olmanın yanında aynı zamanda tasavvuf ehli olan Abdürrahîm Fedâî Efendi, esasen Eş’ariyye perspektifinden son dönem Mâtürîdiyye âlimlerinin irâde-i cüz’iyye anlayışına sert eleştiriler yöneltmektedir. Onun bu eleştirilerinin tespiti, müteahhirîn dönemde irâde merkezinde derinleşen Mâtürîdiyye-Eş’ariyye ihtilâfının mâhiyetinin anlaşılmasına katkı sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Abdürrahîm Fedâî Efendi, Osmanlı Ulemâsı, Eş’ariyye, Mâtürîdiyye, İrâde-i Cüz’iyye

Abdurrahîm Fedâî’s Treatise on Irâda Juz’iyya: Edition, Translation and Analysis

The question of human agency has been one of the fundamental problems that concerned scholars throughout history. This is testified by the observation that a rich intellectual literature has accumulated on the issue in the course of time. In the tradition of Islamic thought especially the Kalâm scholars appear to have brought depth and breadth to the question within the possibilities of the theological schools to which they belonged. Against the approach of the Jabriyya that absolutely negated human free will, the Mu’tazila assigned a broad room to human agency. This led the Ahl al-Sunna scholars to adopt a synthesis between the two extremes. While the Ash’ari school, which embodies prominent figures of Kalâm, has proposed solutions based on certain principles, scholars of the Maturidi school appear to have pursued a perpetuated quest, from the first period to the end. The Ottoman ulama, who were the Maturidis of the later period, tried, in their newly composed risâlas, to develop with fresh verifications the interpretations of their Maturidi predecessors. Although the Maturidiyya continued to be the dominant thought, it is noteworthy that some scholars in the Ottoman realm nevertheless composed works in the Ash’ari line. In his Risâlat al-Irâdat al-Juz’iyya, which constitutes the subject of this study, Abdurrahîm Fedâ’î Efendi, both a member of the ulema and a sufi figure, levels harsh criticism from an essentially Ash’ari perspective against contemporary Maturidi ulama’s understanding of irâda juz’iyya. The identification of his critiques will contribute to our apprehension of the nature of the deepening Maturidi-Ash’ari strife in the later (muta’akhkhirîn) period on the question of human agency (irâda).

Keywords:

Abdurrahîm Fedâ’î Efendi, Ottoman Ulama, Aş’ariyya, Maturidiyya, particular will (Irâda Juz’iyya),

PDF

___

Aclûnî, İsmâil b. Muhammed. Keşfü’l-Hafâ. thk. Muhammed Abdülaziz el-Hâlidî. 2 cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1418/1997.
Ahmed Cevdet Paşa. Tercüme-i Mukaddime-i İbn Haldûn. haz. Yavuz Yıldırım, Sami Erdem, Halit Özkan ve M. Cüneyd Kaya. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
Arapgirli Hüseyin Avni. İlm-i Kelâm. İstanbul: İstanbul Daru’l-Fünûnu, 1327.
Arpaguş, Hatice. “Sofyalı Bâlî Efendi’nin Kazâ ve Kader Risâlesi ve A’yân-ı Sâbite Açısından İnsanın Sorumluluğu”. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi. 30/1 (2006): 51-88.
Bâcûrî, İbrahim b. Muhammed. Tuhfetü’l-mürîd Şerhu Cevhereti’t-tevhîd. nşr. Abdullah Muhammed el-Halîlî. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2017.
Bektaş, İhsan. “Esîrîzâde Abdülbâki Efendi ve İrâde-i Cüz’iyye Risâlesi”. Yüksek Lisans tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006.
Bolat, Ali. Muhammed Nûru’l-Arabî Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri. İstanbul: H Yayınları, 2015.
Bursalı Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri. 3 cilt. Ankara: Bizim Büro Basımevi, 2000.
Cürcânî, Seyyid Şerîf Ali b. Muhammed. Risâle fi Mes’eleti’l-kader fi’l-efâli’l-ihtiyâriyye. Murad Buhârî, 327, vr. 248b-250a.
Desûkî, Muhammed. Hâşiyetü’d-Desûkî alâ Şerhi Ümmi’l-berâhîn. Kâhire: Dâru’l-besâir, 2009.
Devvânî, Celaleddin Muhammed b. Esad. el-Celâl alâ Akâidi’l-Adudiyye. İstanbul: 1316.
Devvânî, Celaleddin Muhammed b. Esad. “Risâle fî Mes’eleti Halkı’l-A’mâl”. thk. İlyas Üzüm. Yüksek Lisans tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1985.
Edirneli Mehmed Fevzi. Cemâl ale’l-Celâl. İstanbul: Dâru’t-Tıbâati’l-Âmire, ty.
Fedâî, Abdürrahîm Efendi. “Hediyyetü’l-hac li’l-ihvân”. Seyyid Muhammed Nûru’l-Arabî’nin Risâleleri ve Nokta-tül Beyân Abdürrahîm Fedâi’nin Risâleleri ve Risâle-i Vehbi. şrh. M. Fazıl Güvenç. byy.: yy., ty., 137-146.
Fedâî, Abdürrahîm Efendi. İrâde-i Cüz’iyye Risâlesi. Yazma Eserler Bölümü-Osman Ergin Yazmaları, 794, vr. 159b-161b, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı.
Güleç, İsmail. “Abdürrahim Fedâî’nin Hâfız Dîvânı’nın İlk Beytine Yaptığı Şerhin Önceki Şerhlerden Farkı”. Tasavvuf. 94 (2015): 93-103.
Hâdimî, Ebû Saîd Muhammed. Risâletü’l-Besmele. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1303.
Hâdimî, Ebu Saîd Muhammed. Risâle fî efâli’l-ıbâd. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1302.
Hâkim, Ebû Abdullah İbnü’l-Beyyi’ Muhammed en-Nisâbûrî. el-Müstedrek. thk. Mustafa Abdülkadir Ata. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1411/1990.
Harputlu Hoca İshak Efendi. Zübdetü’l-ilmi’l-kelâm. İstanbul: Cemiyet-i ilmiye-i Osmaniye Matbaası, 1283.
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şehâbeddin Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî. Takrîbü’t-Tehzîb. thk. Muhammed Avvâme. Haleb: Dârü’r-reşîd, 1406/1996.
İbn. Hibbân, Ebü’l-Hasan Alaeddin Ali b. Balaban. Sahîhu İbn Hibbân. thk. Şuayb el-Arnaut. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1412/1991.
İbn. Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd b. Mâce, Sünen. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâki. Kâhire: Dâru İhyâi’l-kütübi’l-arabiyye, 1372/1952.
Kehhâle, Ömer Rıza. Mu’cemü’l-müellifîn terâcimü musannifi’l-kütübi’l-Arabiyye. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1414/1993.
Kütahyalı Ahmed Âsım Efendi. “İrâde-i Cüz’iyye Risâlesi”. çev. Mehmet Fatih Soysal, Din Felsefesi Açısından Mâtürîdî Gelen-ek-i. ed. Recep Alpyağıl. İstanbul: İz Yayıncılık, 2016.
Leknevî, Ebü'l-Hasenât Muhammed b. Abdülhay. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. nşr. Ahmed Za’bî. Beyrut: Darü’l-erkam, 1418/1998.
Mizzî, Ebü'l-Haccâc Cemaleddin Yusuf b. Abdurrahman b. Yusuf. Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Marûf. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1413/1996.
Muhammed Esad. Dürr-i Yektâ Şerhi. İstanbul: Matbaa-i Osmaniyye, 1309.
Muhammed Nûru’l-Arabî. Nesefî Akaidi Şerhi. haz. Mehmet Serhan Tayşi. İstanbul: İFAV, 1993.
Muhammed Nûru’l-Arabî. “Risâle-i Sülûk-ı Hakîkat”, Seyyid Muhammed Nûru’l-Arabî’nin Risâleleri ve Nokta-tül Beyân Abdürrahîm Fedâi’nin Risâleleri ve Risâle-i Vehbi. şrh. M. Fazıl Güvenç. byy.: yy., ty., 9-12.
Muhammed Nûru’l-Arabî. “Risâle-i Tevhîd”, Seyyid Muhammed Nûru’l-Arabî’nin Risâleleri ve Nokta-tül Beyân Abdürrahîm Fedâi’nin Risâleleri ve Risâle-i Vehbi. şrh. M. Fazıl Güvenç. byy.: yy., ty., 7-8.
Öcal, Şamil. “Osmanlı Kelamcıları Eş’arî miydi? -Muhammed Akkirmânî’nin İnsan Hürriyeti Anlayışı-“. Dini Araştırmalar. 2/5 (1999): 225-254.
Özdinç, Rıdvan. “Osmanlı Düşüncesinde İrâde Hürriyeti ve Müstakimzâde Süleyman Efendi’nin İrâde-i Cüz’iyye Risalesi”. Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları Dergisi. 22 (2012): 73-95.
Senûsî, Muhammed b. Yusuf. Şerhu’s-Senûsîyyeti’l-kübrâ. nşr. Abdüfettah Abdullah Bereke. Kuveyt: Dârü’l-kalem, 1982.
Senûsî, Muhammed b. Yusuf. Şerhu Ümmi’l-berâhîn, thk. Muhammed Sadık Derviş. Dımeşk: Dârü’l-Beyrûtî, 2009.
Şahin, Mine. “Abdürrahim Fedâî’nin Kasîde-i Nûniyyesi (Transkripsiyon-Nesre Çeviri-İnceleme)”. Yüksek Lisans tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009.
Uludağ, Süleyman. “Ayân-ı Sâbite” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1991, 4: 198-199.
Zirikli, Hayrettin. el-A’lâm Kâmûsu Terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ. Kâhire: Matbaatu Kustasus, 1955.