Uşak Mezar Taşlarında Yer Adları ve Günümüzdeki Durumları

Yer adları (toponim) konulu araştırmaların önemli eksiklerinden birisi, mezâr taşlarındakiyer adlarının değerlendirilmeye alınmayışıdır. Uşak’taki örneklerin, diğer bölgelerdekimezârlıklarla karşılaştırılmalı değerlendirileceği çalışma, bildiğimiz kadarıyla, doğrudan yeradlarını konu alan ilk mezâr taşı çalışması konumundadır. Hurûfât, tahrîr, avârız defterleri,salnâmeler, teşkilât-ı mülkîye kayıtları, şeriyye sicilleri vb. arşiv belgeleri, birinci elden bilgiyeulaşma kayıtları olarak yıllardan beri kullanılmaktadır. Söz konusu belgelerin araştırmacıyasunduğu önemli bilgilerin başında yer adları da gelmektedir. Uşak il ve ilçeleriyle bağlı köylerdeyaptığımız mezâr taşı araştırma sonuçları, yer adlarının sadece arşiv kayıtlarından değil, mezârtaşlarına kazınmış satırlardan da öğrenileceğini göstermiştir.Araştırmamızın değerlendirilme, yorumlanma ve sonuçlandırılması, ilk kezgerçekleştirilen Uşak il ve ilçeleriyle, buralara bağlı 250 köyde yapılan araştırmalarda, 743 mezâraait 728 başucu, 397 ayakucu olmak üzere 1125 taşın incelenmesine dayanmaktadır. Kırık, silik ve birkısmı toprak altında kalanlar hariç tutulduğunda, geriye kalan yaklaşık 630 adet okunan taştan57’sinde bir yer adı geçmesi, Uşak mezâr taşlarında yer adının tüm taşlar içindeki oranının %9olduğunu göstermektedir. Bir başka deyişle, her 11 taşta bir yer adı yazılmıştır. 57 mezâr taşındageçen yer adı sayısı, tekrar edilenler düşüldükten sonra 37 olarak belirlenmiştir. 57 taştan 42’sindekiyer adlarının Uşak ili sınırlarına ait olduğu görüldüğünden, bu oran da %73.5 olarak belirlenmiştir.Yer adının geçtiği en eski târîhli taş, H.1226/M.1811 ile Ulubey/Akkeçili Mezârlığı’na, en yenisi iseH.1359/M.1940 târîhi ile Merkez/Belkaya Mezârlığı’na aittir.Gerek Uşak’ta, gerek taşrada, gerekse de başkentlerde karşılaşılan mezâr taşları, yer adıkullanımının XVII-XX. yüzyıl ortalarında, özellikle de XIX. yüzyıl ile XX. yüzyıl ortası arasındayoğunlaştığını gösterdi. Sancak, kazâ, karye, semt, mahalle, sokak isimlerinin verildiği saptanmıştır.Çalışmada, mezâr taşlarında geçen yer adlarının mezârlıkta okunan tüm şâhideleriçindeki oranları verilecektir. İlk saptamalara göre, yer adının %80-90 aralığında erkeklere atıflakullanıldığını, hatta, kadın mezâr taşlarında verilen yer adlarının bile erkeklere atıfla verildiğinigöstermektedir.

Anahtar Kelimeler:

Uşak mezâr taşları, yer adları, Uşak ili, Uşak köyleri

Place Names On Usak Tombstones and Their Current Situations

One of the important deficiencies of the studies on place names (toponyms) is thatthe place names on tombstones are not assessed. The study, in which the samples in Usak willbe assessed comparatively with the graveyards in other regions, is, as far as we know, the firsttombstone study directly on place names. Archive documents such as hurûfât, tahrîr, avârız books,yearbooks, organisation of the civil service records, court records, etc. have been used for yearsas the records of first-hand information access. Among the important information that thesedocuments provide to the researcher is also place names. The results of the tombstone study weconducted in Usak province and its districts and affiliated villages showed that place names wouldbe learned not only from the archive records but also from the lines engraved on the tombstones.The evaluation, interpretation, and finalisation of our study are based on the examinationof 1125 stones including 728 headstones and 397 footstones belonging to 743 graves, in the studiesconducted for the first time in Usak province and its districts and 250 affiliated villages. When thebroken, worn and partly underground stones are excluded, the fact that there is a place name on 57stones out of the remaining nearly 630 read stones shows that a place name on Usak headstones ison %9 of all stones. In other words, a place name is written on every 11 stones. The number of placenames on 57 tombstones was determined to be 37 after the elimination of the recurrence. Sinceit was observed that the place names on 42 out of 57 stones belonged to Usak province borders,this ratio was determineted to be 73.5%. The oldest stone on which a place name is written belongsto Ulubey/Akkeçili Graveyard dated H.1226/M.1811 and the newest one belongs to Center/BelkayaGraveyard dated H.1359/M.1940.The tombstones discovered in both Usak and the provinces or in capital cities showedthat the use of place names was intensified in the mid-XVII-XXth centuries, especially between themid-XIXth and XXth century. It was determined that sanjak, kaza, karye, quarter, neighbourhood,street names were given.In the study, the ratio of the place names on the tombstones in all sahide (name oftombstone) read in the graveyard will be given. According to the first findings, it is shown that80-90% of the place names are used with reference to men, and even the place names on women’stombstones are given with reference to men.

Keywords:

Usak tombstones, place names, Usak province, Usak villages,

PDF

___

Alptekin, A. B. (2014). “Silifke Yörük Kültüründe Analar ve Yörük Evleri”, Erciyes, Yıl: 37, 444, Kayseri, 5-10.
Altunan, S. (2001) “XVI. Yüzyıl’da (1530 Yılı) Uşak’ın Mahalleleri ve Kent Nüfusu”, 21. Yüzyılın Eşiğinde Uşak Sempozyumu, (25-27 Ekim 2001), Cilt: 1, Uşaklılar Eğitim ve Kültür Vakfı Yayınları, Nu: 2, İstanbul, 217-224.
Bayrakal, S. (2016). Uşak’ta Osmanlı Mezar Taşları, İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi.
Çakır, İ. E. (2010). “Uşak Kazâsı (1676 Tarihli Avârız Defteri’ne Göre)”, OTAM, 28, Ankara, 27-47. Doi:10.1501/OTAM_0000000554.
Doğru, D. (2001). “XIX. Yüzyılda Uşak’ın İdarî Taksimâtı”, 21. Yüzyılın Eşiğinde Uşak Sempozyumu, (25-27 Ekim 2001), Cilt: 1, Uşaklılar Eğitim ve Kültür Vakfı Yayınları, Nu: 2, İstanbul, 225-230.
Erdoğru, M. A. (2001). “16. Yüzyıl Ortalarında Uşak Şehri”, 21. Yüzyılın Eşiğinde Uşak Sempozyumu, (25-27 Ekim 2001), Cilt: 1, Uşaklılar Eğitim ve Kültür Vakfı Yayınları, Nu: 2, İstanbul, 187-200.
Erpolat, M. S. (2003). “Osmanlı Coğrafyasındaki Yer İsimlerini Doğru Tespit Etmenin Zorlukları, Önemi ve Dikkat Edilmesi Gereken Husûslar”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, I, 1-15.
Gökçe, T. (2000). “XV-XVI. Yüzyıllarda Uşak Kazâsı Piyâde ve Müsellem Teşkilatı”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, IV, İzmir, 91-157.
Gülensoy, T. (1996). “Türk Dünyasında ve Anadolu’da Ortak Yer Adları”, Erdem, Atatürk Kültür Merkezi Dergisi, Aydın Sayılı Özel Sayısı-II, 9 (26), Ankara, 693-709.
Köylerimiz, (1 Mart 1968 Gününe Kadar) TC. İçişleri Bakanlığı İller İdaresi Genel Müdürlüğü, Başbakanlık Basımevi D.S.İ. Ankara, 1968.
Kurgun, L. (2002). Denizli İli Yer Adları, Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Denizli.
Öntuğ, M. M. (2001) “Osmanlı Dönemi Uşak Medreseleri”, Türk Dünyası Araştırmaları, 133, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını, 53-68.
Öntuğ, M. (2011). “Osmanlı Dönemi Uşak’taki Dinî Yapılar: Camiler ve Mescidler”, CIEPO, Uluslararası Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Tarihi Araştırmaları, 6. Ara Dönem Sempozyum Bildirileri, 14-16 Nisan 2011, 2, Uşak İli Kalkınma Vakfı Yayını, İzmir, 959-992.
Özcan, S. (2006). “XX. Yüzyılın Başlarında, Canik (Samsun) Sancağı’nda İsimleri Değiştirilmek İstenen Kazâ, Köy, Mahalleler ve Yeni İsimleri”, I. Ulusal Geçmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu (4-6 Mayıs 2006), I. Kitap, 671-686.
Tahir, S. (2006). Osmanlı Yer Adları (Alfabetik Sırayla), T.C. Başbakanlık, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Yayın Nu:21, Ankara.
Son Teşkilât-ı Mülkîyede Köylerimizin Adları, T.C. Dâhîliye Vekâleti, İstanbul, 1928, 900-902.
Sümer, F. (1972). Oğuzlar (Türkmenler), Tarihleri-Boy Teşkilatı-Destanları, ikinci baskı, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları: 170, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 181.
Tunçel, H. (2000). “Türkiye’de İsmi Değiştirilen Köyler”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10,(2) Elazığ, 23-34. Tutsak, S. (1994). “Uşak Kazâsı’nda Mülkî Taksimâtın Gelişimi”, Tarih İncelemeleri Dergisi, 9, İzmir, 309-325.
Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri, 11-13 Eylül 1984, Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları: 60, Seminer, Kongre Bildirileri Dizisi: 17, Başbakanlık Basımevi, Ankara, 1984.
Türkiye Mülkî İdare Bölümleri ve Bunlara Bağlı Köyler Belediyeler, (1 Haziran 1970 Durumu), T.C. İçişleri Bakanlığı, İller İdaresi Genel Müdürlüğü, Seri: II, Sayı: 4, Başbakanlık Basımevi, Ankara, 1971, 873-880.
Umar, B. (1993). Türkiye’deki Tarihsel Adlar, Inkılap Kitabevi, Istanbul.
Yıldırım, M. (2006). Usak Ili ve Ilçeleri Yerlesim Yeri Adları (Oru)’nın Yapı ve Köken Bakımından Incelenmesi, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayınlanmamıs Yüksek Lisans Tezi, Afyon.
INTERNET KAYNAKLARI: http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama=kelime&guid=TDKGTS.59c6a73787440.89254855 (erisim tarihi: 22.09.2017)