SON DÖNEM ÇAĞATAY TÜRKÇESİYLE YAZILMIŞ MİSBÂHU’LENVÂR ADLI ESERDE YÜKLEME VE İLGİ HÂLİ ÇEKİMİ

Çağatay Türkçesinde yükleme hâli çekiminde kullanılan “+nI2 ” eki, hem Çağatay Türkçesi metinlerinde hem de bazı günümüz Özbek ağızlarıyla Karaçay-Balkar ve Kumuk Türkçesi başta olmak üzere bazı lehçelerde ilgi hâli işlevinde kullanılmaktadır. Son dönem Çağatay Türkçesiyle kaleme alınan “Misbâhu‟l-Envâr” adlı eserde de ilgi hâli çekimi 1 örnek hariç tamamıyla “+nI2 ” ekiyle yapılmıştır. Esasen Taşkent ağzının dil kullanım özelliklerini gösteren metinde yükleme ve ilgi hâllerinin kullanımı konusunda özgün kullanımlar bulunmaktadır. Çağatay Türkçesinde yükleme hâli işlevindeki “+nI2 ” eki bu eserde hem yükleme hem de ilgi hâli işlevindedir. Çağatay Türkçesinin standart ilgi hâli eki olan “+nI2 ŋ” ise 1 örnek dışında 9 yerde yükleme hâli işlevindedir. Ayrıca “+nI2 ” yükleme hâli ekinin 3 yerde sıra dışı bir durum olarak geçişsiz ve edilgen fiiller ile 1 yerde de isim cümlesinde kullanıldığı görülmüştür. Bu durum yükleme ve ilgi hâli eklerinin işlev açısından nöbetleştiğini ve birbirlerinin yerine kullanılabildiklerini göstermektedir. Bu farklı kullanımlar yükleme ve ilgi hâllerini incelemeyi gerekli kılmaktadır.

ACCUSATIVE AND GENITIVE INFLECTION IN THE BOOK MİSBÂHU’L-ENVÂR WRITTEN IN THE FINAL PERIOD CHAGATAI TURKISH

“+nI2 ” suffix that is used in accusative inflection in Chagatai Turkish has stil been utilized as genitive case in both the texts of Chagatai Turkish and some dialects, notably Karachay-Balkar and Kumuk Turkish by Uzbek mouth. Genitive inflection in the book called “Misbâhu‟l-Envâr” that was written in the last period Chagatai Turkish was completely actualized by “+nI2 ” suffix except for 1 sample. There are original uses about accusative and genitive cases in the text that show the language characteristics of Tashkent dialect. “+nI2 ” suffix that is in accusative function in Chagatai Turkish is both accusative and genitive cases in this related text. “+nI2 ŋ” that is the standard accusative suffix of Chagatai Turkish functions as accusative case on 9 lines except for 1 sample. Moreover, “+nI2 ” accusative suffix was used in a noun clause on 1 line and also within transitive and passive verb as an extraordinary status on 3 lines. This shows that accusative and genitive suffixes are interchangeable and they functionally take turns. These different uses necessitate to analyzing accusative and genitive cases.

PDF

___

Abdullayev, F. A. (1965). Özbek Tilinið Harezm Şeveleri I Lugat, II Harezm Şevelerinið Tasnifi. Taşkent: Özbekistan SSR Fenler Akademiyasi Neşriyati.
Abdurahmanov G. ve Şükürov, Ş. (1973). Özbek Tilinið Tarihiy Grammatikasi - Morfologiya ve Sintaksis. Taşkent: Okutuvçi Neşriyati.
__________ ve Mahmudov, K. (2008). Özbek Tilinið Tarihiy Grammatikasi - Fonetika - Morfologiya ve Sintaksis. Taşkent: Özbekistan Feylesufleri Milliy Cemiyeti Neşriyati.
__________ Şaabdurahmanov, Ş. ve Hacıyev, A. P. (1975). Özbek Tili Grammatikası I Tam Morfologiya. Taşkent: Özbekistan SSR Fen Neşriyatı.
Abdurahmanov, H., Refiyev, E. ve Şadmankulova, D. (1992). Özbek Tilinið Ameliy Grammatikasi. Taşkent: Okutuvçi Neşriyati.
Abduresulov, Y. (2009). Türkiy Tillernið Kıyasiy - Tarihiy Grammatikasi. Taşkent: Özbekistan Respublikasi Fenler Akademiyasi, Fen Neşriyati.
Arat, R. R. (2007). Kutadgu Bilig I Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Askarova, M., Yunusov, R., Yöldaşev M. vd. (2006). Özbek Tili Praktikumi. Taşkent: İktisad - Maliya Yayınları.
Banguoğlu, T. (2000). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Bilgegil, K. (2014). Türkçe Dilbilgisi. Konya: Salkımsöğüt Yayınları.
Bodrogligeti, A. J. E. (2003). An Academic Reference Grammar of Modern Literary Uzbek. Los Angeles: Lincom Europa.
Buran, A. (1996). Anadolu Ağızlarında İsim Çekim (Hâl) Ekleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Buran, A. (1999). Türkçede İsim Çekim Ekleri. Türk Gramerinin Sorunları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Buran, A. Alkaya, E. (2012). Çağdaş Türk Lehçeleri. Ankara: Akçağ Yayınları.
Buran, A. Alkaya, (2014). Çağdaş Türk Yazı DilleriKuzeybatı / Kıpçak Grubu. Ankara: Akçağ Yayınları.
Coşkun, S. (2002). Sovyet Dönemi Buhârî Yurdunda Hadis. Ekev Akademi Dergisi. Yıl: 6, Sayı: 13, 195-219.
Coşkun, S. (2003). Bağımsızlık Sonrasında Yayınlanan Özbekçe Hadis Çalışmalarının Genel Karakteristiği. Ekev Akademi Dergisi. Yıl: 7, Sayı: 14, 177 - 196.
Coşkun, S. (2007). Son Asırda Özbeklerin Hadis Faaliyetleri Üzerine. Uluslararası Türk Dünyasının İslamiyete Katkıları Sempozyumu Bildiriler. 3 Mayıs - 1 Haziran 2007, Isparta.
Coşkun, V. (2000). Özbek Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Dadaboyev, H. A. ve Halmanova, Z. T. (2015). Turkiy Tillernið Kıyasiy - Tarihiy Grammatikasi. Taşkent: Ilm Ziya Neşriyat Üyi.
Delice, H. İ. (2000). Türk Dilinde İşlevsel Ek Tasnif Denemesi. Cumhuriyet Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Dergisi. 221 - 235.
Doğan, T. (2012). İran (Azerbaycan) Türk Ağızlarında Yükleme Hâli Ekleri. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Volume: 7/1. 915 - 933.
Eckmann, J. (1988). Çağatayca El Kitabı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Eckmann, J. (2014). Nehcü‟l-Ferâdîs. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ediskun, H. (2004). Türk Dilbilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi Yayınları.
Eker, Ü. (2017). Misbâhu‟l-Envâr, Çağatay Türkçesi, İnceleme - Metin - Aktarım - Dizin - Tıpkıbasım. Ankara: Son Çağ Yayınları.
__________ (2019). Son Dönem Çağatay Türkçesiyle Yazılmış Misbâhu‟l-Envâr Adlı Eserde İlgi Hâli Çekimi ve Belirtili İsim Tamlamaları. Researcher: Social Science Studies. Cilt: 7. Sayı: 1. 271 - 294.
Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ergin, M. (1980). Kadı Burhaneddin Divanı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Ergin, M. (1998). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
Ergin, M. (2009). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım.
Erkman Akerson, F. (2008). Türkçe Örneklerle Dile Genel Bir Bakış. İstanbul: Multilingual Yayınları.
Fazılov, E. (1965). Özbek Tilinið Tarihiy Morfologiyasi. Taşkent: Özbekistan SSR, Fen Neşriyati.
Gabain, A. V. (1945). Özbekische Grammatik. Leipzig und Wien.
Gencan, T. N. (2007). Dilbilgisi. Ankara: Ayraç Yayınları.
Grönbech, K. (2000). Türkçenin Yapısı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Gulam, E. (1941). Özbek Tilide Kelişikler. Özbek Tilinið İlmiy Grammatikasi Üçün Meterieller - Filologiya. Taşkent: Özfen Neşriyati, 3 - 85.
Gülsevin, G. (2004). “Türkçede „Sıra Dışı Ekler‟ ve Eklerin Tasnif-Tanımlanma Sorunu Üzerine V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 1267 - 1284.
Gülsevin, G. (2009). Zamirlerin Edatlarla Birleşmesinde Bazı Özel Durumlar ve İsim Tamlaması Sorunu Üzerine”. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi 27 - 28 Ağustos 2007, İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi. 231 - 238.
Gültekin, M. (2006). Asiyabad Özbek Ağzıyla Birkaç Nasrettin Hoca Fıkrası. İlmî Araştırmalar. Sayı: 21. 135 - 152.
Hacıeminoğlu, N. (1992). Türk Dilinde Edatlar. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
İbrahimov, S. (1967). Özbek Tilinið Andican Şevesi Fonetika ve Morfologiya. Taşkent: Özbekistan SSR Fen Neşriyati.
Kahraman, T. (1999). Çağdaş Türkiye Türkçesinde Ad Çekim Eklerinin Kullanım Özellikleri ve İşlevleri, Türk Gramerinin Sorunları II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 278 - 297.
Kara, S. (2018). Tamlayan Ad Durumu Üzerine Bir Değerlendirme. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi (Teke). Sayı: 7/3. 1624 - 1642.
Karahan, L. (2011). Yükleme (accusative) ve İlgi (genitive) Hâli Ekleri Üzerine Bazı Düşünceler, Türk Dili Üzerine İncelemeler. Ankara: Akçağ Yayınları. 211 - 218.
Karamanlıoğlu, A. F. (1978). Seyf-i Sarâyî Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistan bi‟ttürkî). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Karini, J. (2009). Erdebil İli Ağızları. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara: Gazi Üniversitesi.
Kaya, C. (1994). Altun Yaruk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Kononov, A. N. (2002). Grammatika Turetskogo Yazıka. İstanbul: Milenyum Yayınları.
Kononov, A. N. (2001). Grammatika Sovremennogo Turetskogo Literaturnogo Yazıka. İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları.
Korkmaz, Z. (1995). uçun ~ üçün ~ için vb. Edatların Yapısı Üzerine. Türk Dili Üzerine Araştırmalar I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. s 94 - 96.
Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri, (Şekil Bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Mazman, E. (2011). Azerbaycan Türkçesinde Durum Eklerine İşlevsel Bir Bakış. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi.
Nalbant, M. V. (2018). Çağatay Türkçesinde Görülen {+nI} İlgi Hâli Ekinin Kökeni Üzerine. Türkbilig 36. 21 - 28.
Önler, Z. (2012). Türkiye Türkçesinde Ad Durum Kategorisi. Prof. Dr. Mine Mengi Adına Türkoloji Sempozyumu (20 - 22 Ekim 2011) Bildirileri. 706 - 710.
Özdemir, H. (2017). Eski Türkçede İlgi ve Belirtme Durum Ekleri Adlı Makalede Bir Düzenleme. Journal of Turkish Language and Literature. Volume: 3. Issue: 2. 155 - 168.
Öztürk, R. (2007). Özbek Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri (Editör: Ahmet Bican Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
Öztürk, R. (2015). Yeni Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Pekacar, Ç. (2007). Kumuk Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri (Editör: Ahmet Bican Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
Pekacar, Ç. ve Erdem Uçar, F. M. (2015). Çağatay Türkçesinde +nI İlgi Hâli Eki. International Journal of Languages‟ Education and Teaching. UDES. 443 - 456.
Recebov, N. (1996). Özbek Şeveşunasligi. Taşkent: Okutuvçi Yayınları.
Reşetov, V. V. ve Şaabdurahmanov, Ş. (1978). Özbek Dialektologiyasi. Taşkent: Okutuvçi Neşriyati.
Rüstemov A. (1990). XV-XIX. Asrlar Özbek Tili Morfologiyası. Taşkent: Özbekistan SSC Fan Neşriyatı.
Sev. G. (2007). Tarihî Türk Lehçelerinde Hâl Ekleri. Ankara: Akçağ Yayınları. Şâşî, B. Z. (1910). Misbâhu‟l-Envâr. Taşkent: Gulâmî Matbaasi.
Sev. G. (2003). Kânûn-ı Bâsıtiy Yaki Kânûn el-Mabsût. (Yayımlayan: Mehmud Heseniy). 1. Cilt, Taşkent: Yengi Esr Evlâdı.
Sev. G. vd. (2004). Ferheng el-Mabsût - Dostler Faydalanişi Üçün Tüzülgen Tıbbiyât Terminleri Lugati. (Yayımlayan: Mehkem Mehmud). Taşkent: Yengi Esr Evlâdı.
Sev. G. (2007). Fevâidu‟l-Edebiyye ve Mevâidu‟l-Agziyye - Darularnın Faydaleri ve Avkatlar Desturhannın Menfaatleri. Taşkent: Özbekistan Respublikesi Fenler Akademiyasi Fen Neşriyati.
Sev. G. (2009). Devân-ı Herikıy. (Yayımlayan: Mehmud Heseniy). Taşkent: Fen ve Teknologiya Neşriyati.
Sev. G. (2011a). Kânûn-ı Bâsıtiy Devâ Tedbîrleri. (Yayımlayan: Behram Abduhalimov). Taşkent: Turan Zemin Ziyâ.
Sev. G. (2011b). Kânûn-ı Bâsıtiy Hâmiladar ve Emizuvçi Ayeller Hem de Güdeklerin Perverişleş Tedbîri. (Özbek Türkçesine Aktaran: Mehmud Heseniy). Taşkent: Turan Zemin Ziyâ.
Sev. G. (2012) Amel-i Hendese - Geometriya Amelleri. Taşkent: Oqıtuvçi Neşriyât, Matbaa Îcâdiy Üyi.
Taha, M. (2013). Usfûrî - Menkıbelerle Kırk Hadis. İstanbul: Muallim Neşriyat.
Tavkul, U. (2007). Karaçay-Malkar Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri (Editör: Ahmet Bican Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
Tekin, T. (2003). On the Origine of the Turkic Genitive Suffix. Makaleler I. Ankara: Grafiker Yayınları. 347 - 352.
Tekin, T. (2013). Türkçede İlgi Hâli Ekinin Kökeni Üzerine. (Çev: Gökçen Bilgin). Dil Araştırmaları 13. 157 - 162.
Yöldaşev, M. (2006). Özbek Tili Praktikumi II. Taşkent: Nizamiy Namidegi Taşkent Dövlet Pedagogika Universiteti Yayınları.
Yüce, N. (1993). Mukaddimetü‟l-Edeb. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Yücel, B. (1995). Babür Divanı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
Zeynalov, F. (1993). Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Dilbilgisi Türkiye Türkçesi. İstanbul: Cem Yayınevi.