HALK İSLAMI VE KIZILBAŞLIK

İslam dininin farklı şekillerde yorumlanmasından dolayı farklı tarikatlar ortaya çıkmıştır. Bu tarikatlaşma Moğollar döneminde daha da yaygınlaşmıştır ki, bunun da en önemli sebebi Moğol saldırıları nedeniyle insanların maddi varlıklarının talan edilmesinin yanında manevi olarak da zulümlere maruz kalmasıdır. Manevi yönden baskı altında kalan insanlar çareyi dinî tarikatlara daha da sıkı şekilde bağlanmakta görmüş ve bu yöneliş de yeni tarikatların ortaya çıkmasına vesile olmuştur. Bu tarikatlar arasında Safiyüddin İshak Erdebili tarafından Güney Azerbaycan’ın Erdebil şehrinde temelleri atılan Safeviyye tarikatı kendi devletini kurabilmiş olması nedeniyle farklı bir yere sahiptir. Zamanla etki çevresini genişleten tarikat Şeyh Haydar’ın liderliğiyle beraber Kızılbaş tarikatı olarak ünlenmiş ve tarihte derin izler bırakmıştır. Genel olarak tarikata bağlananlar Halk İslamı’nın yaygın olduğu bölgelerde yaşayan ahali olmuş, özellikle Anadolu’da bu tarikatın şeyhleri büyük rağbet görmüştür. Böylece Kızılbaş tarikatı Anadolu’nun yarıgöçmen Türkleri arasında yayılabilmiştır. Halk İslamı’nın taşıyıcıları olan Türkmenlerin Kızılbaşlığa çok kolay bağlanmasının sebebi Kızılbaşlık ideolojisi ile Halk İslamı’nın prensiplerinin birbirine benzerliği olmuştur. Halk İslamı’na dayanan Kızılbaşlığın hâlen Anadolu’da yayılmış en önemli tarikatlarından biri olan Aleviliğin ecdadı olması nedeniyle konu günümüzde de güncelliğini muhafaza etmektedir. Bu sebeple makalede Halk İslamı, onun nereden kaynaklandığı ve temel prensipleri hakkında malumatlar yer almış ve Halk İslamı ile Kızılbaşlığın ortak yönleri araştırılmıştır. Makalenin sonuç bölümünde bu bağlılığın nedenleri tahlil edilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Safeviyye tarikatı, Anadolu türkmenleri, Halk İslamı, Kızılbaşlık

FOLK ISLAM AND KIZILBASHISM (RED HEADS)

Different tariqas have emerged due to the diverse interpretation of Islam. This tariqa movement gained considerable strength in the Mongol era, because people were subjected to not only material but also spiritual persecution as a result of Mongolian raids. The spiritually oppressed people found the solution in belonging even tighter to religious orders, which led to the emergence of newer tariqas. Among these tariqas, the Safaviyya Tariqa, founded by Safiaddin Ishak Ardebili in the City of Ardabil, South Azerbaijan, has a special place as a tariqa as it founded its own State. Widening its influence over time, the tariqa became famous as the Kizilbash Tariqa with the leadership of Sheikh Haydar and left deep traces in history. In general, the people belonging to this tariqa were those living in the regions where the folk Islam was widespread. The sheikhs of this tariqa became popular especially in Anatolia. Thus, the Kizilbash Tariqa spread among the semi-migratory Turks of Anatolia. The reason why the Turkmen, the bearers of folk Islam, were committed to the Kizilbash Tariqa was the similarity between the Kizilbash ideology and the principles of folk Islam. This issue is still relevant because Kizilbashism, based on folk Islam, is an ancestor of Alevism, one of the most important tariqas in Anatolia. Thus, the article tries to provide information about folk Islam, its origins and basic principles, while exploring the common issues of folk Islam and Kizilbashism.

Keywords:

Safaviyya Tariqa, Turkmens of Anatolia, Folk Islam, Kizilbashism,

PDF

___

Aliyarlı, S. (2009). Azerbaycan tarihi. Bakü: Çırak. Aslanoğlu, İ. (1992). Şah İsmayıl Hatayi (Divanı,Dehname,Nasihatname ve Anadolu Hataileri). İstanbul: Der yayınları.
Bausani, A. (1971).The Persians,( Nations of the World). New York: Maerin`s press. Blochet, E. (1925-1926). La Conquete desEtats nestoriens de l’Asie Centrale par les Shi`ites.
Revue de l`Orient chretien. Vol 25. 1-131 Browne, E. G. (1028). A literary history of Persian, Modern Times. Cambridge: Cambridge
university press. Dalkıran, S. (2002). İran Safevi devletinin kuruluşuna Şii inanclarının etkisi ve Osmanlının
İrana bakışı. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 18. Sayı. 49-96. Dierl, A. J. (1991). Anadolu Aleviliği. (Çev. F. Yiğit). İstanbul: ANT yayınları. Efendiyev, O. (1993). Azerbaycan Safeviler devleti. Bakü: Azerneşr.
Ekinci, M. (2002).Anadolu Aleviliğinin Tarihsel Arka Planı. İstanbul: Beyan yayınları.
Eröz, M. (1976).Türkiye’de Alevîlik ve Bektaşîlik. İstanbul: Ötüken.
Floor, W. (2001).Safavid Government İnstitutions. California: Mazda Publishers.
Hinz, W. (1992).Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd. (Çev. T. Bıyıklıoğlu). Ankara: Türk Tarih
Kurumu yayınları. Kara, M. (1922). Tasavvuf ve Tarikatlar Tarih. Bursa: İletişim yayınları.
Karadeniz, Y. (2014). Safeviler döneminde tarikat - şeriat mücadelesi. Journal of Qafqaz
university- History, Low and Political siences,№ 1. Vol. 2. 33- 39.
Kaplan, D. (2008). Buyruğa göre Kızılbaşlık. yayınlanmamış doktora tezi. Konya: Selçuk Universitesi.
Kaplan, D. (2008). Şiiliğin İran topraklarında egemenliği. Marife. 8. dizi. 3. Sayı. 183-203.
Köprülü, M. F. (1976). Türk edebiyyatında ilk mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Bakanlığı
yayınları. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Körpülü, M. F. (1996). Türk- Moğol şamanizminin tasavvufi islam tarikatlari üzerinde tesiri.
( Çev. F. Tamir). Bilig dergisi. Bahar. 1. Sayı. 1-8.
Mazzaoui, M. M (2008). The Origins of The Safawids, Si’ism, Sûfism, and the Gulât. Cambridge: Cambridge University press.
Melikoff, İ. (1993). Uyur idik uyardılar. Alevi –Bektaşi araşdırmaları. (Çev. T. Alptekin). İstanbul: Cem yayınevi.
Melikoff, İ. (2011).Kırklar`ın Cemi`nde. (Çev. T. Alptekin). İstanbul: Demos yayınları.
Minorsky, V. (1940-1042). The Poetry of Shah Ismail. in B.S.O.S. 10. vol. 1006-1053.
Müneccimbaşı, A. (1940). Sahaif-ül Ahbar –fi vekayi-ül-a`sar. (Çev. İ. Erünsal). 1. cilt. İstanbul: Kervan Kitapçılık. 69 Halk İslamı ve Kızılbaşlık
Newman, A. J. (2006). Safavid Iran rebirth of a Persian Empire. New York: I.B Tauris. Noyan, B. (1995).Bektaşilik-Alevilik Nedir.İstanbul: ANT yayınları.
Ocak, A. Y. (1996) Türk Süfiliğine bakışlar. İstanbul: İletişim yayınları.
Ocak, A Y. (2016). Babaîler isyanı, Alevîliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu’da İslâm-Türk
Heteredoksisinin Tesekkülü. İstanbul: Dergah.
Onat, H. (2003) Kızılbaşlık Farklılaşması Üzerine. İslamiyyet dergisi. 3. Sayı. 111-126
Petrushevski, İ. P. (1945). İslam in İran. (trans: H. Evan). London: SUNY press.
Petruşevski, İ.P. (1994). XV asrda Azerbaycan devletleri. I cilt. Bakü: Azerbaycan EA Tarih ve Felsefe Enstitusu eserleri.
Roemer, H. (2006). KızılbaşTürkmenler. Safevi teokratiyasının kurucuları ve kurbanları. ( Çev. H. Yıldız). Hacı Bektaşi Veli Araşdırma dergisi. 38. Sayı. 1-9
Saray, M. (1990). Türk-İran ilişkilerinde Şiiliğin rolu. Ankara: Türk Kültürü Araşdırmalar Enstitüsü Yayınları.
Sarıkaya, M. S. (2016) Anadolu Alevîliğinin Tarihî Arka Planı.Isparta: Post yayınevi.
Savory, R. M. (1970). Safavid Persia in Cambridge History of Islam. Vol 1Cambridge: Cambridge University Press.
Savory, R. M. (1980). İran under the Safavids. Cambridge: Cambridge University press.
Sümer, F. (1976). Safevi devletinin kuruluşu ve gelişiminde Anadolu Türklerinin rolü. Ankara: Güven matbaası.
Şapolyo, E. B. (1964). Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: Türkiye Yayınevi. The Cambridge History of İran, the Timurid and Safavid period. (1986). Ed. P. Jackson.vol 6.
Cambridge: Cambridge University press.
Togan, Z. V. (1981). Umumi Türk tarihi`ne giriş. 1.cilt. İstanbul: Enderun kitabevi.
Turan, A-Yıldız, H. (2008). Tarihten Günümüze Anadolu Aleviliği. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 2. Sayı. 6-27.
Türkman, İ. Münşi. (2010). Dünyanı bezeyen Abbasın tarihi. (Çev. Ş. Ferzeliyev). Bakü: ŞerkQerb.
Veliyeva, Z. (2015). Safevilerin menşei və Kızılbaşca. Journal of Azerbaijani Studies . 1.Sayı. 332-344.