Bosnalı Mehmet Fâzıl Paşa (1799-1882), hem Osmanlı Devleti’nin topyekûn bir değişimeuğradığı Tanzimat Dönemi’ne mensup bir devlet adamıdır, hem de çağına tanıklık eden kalburüstübir şairdir. Birçok mühim şahsiyette görülen bu çok yönlülük Fâzıl Paşa’da birbirinden ayrıistikametlerde hareket eden vasıtalar olmayıp nihayetinde birleşen karakterler cihetindedir. Dahaözet bir ifade ile Paşa, şairlik hünerini devlet adamlığının lehine kullanmıştır. Ziyâ Paşa’nın meşhurhicviyesi Zafer-nâme’de ağır eleştirilerin hedefi olan Fâzıl Paşa’nın bu çatışmaya girme sebebi de yineşairliğini bu istikamette kullanmış olmasıdır. Aslında Ziyâ Paşa ile arasında bir husumet bulunmayanFâzıl Paşa (ki Divandaki 48 nolu tarih Ziya Paşa’nın Bosna Müfettişi olmasını tebrik münasebeti iledüşülmüştür) Ali Paşa’ya yakınlığı ve (Ziya Paşa’nın tasavvuruna göre) haksız bir makam elde etmeksebebi ile “köpek”, “soytarı” gibi ciddi hakaretlerle tahkir edilir. Her ne kadar Zafer-nâme kadar sesgetirmese de Paşa “Reddiye ve Tekzibiyye” ile kendini savunmaya çalışır. Daha ağır bir şekilde vebilhassa kültürel seviyesi bakımından da eleştirilen Fâzıl Paşa, bu makale ile incelemeye çalışacağımızve Divanındaki hususiyetlerden sadece biri olan “şahıs isimleri”nin de göstereceği üzere en azındanzamanına tanıklık etmek ve mazmun kültürüne vakıf olmak bakımından taktir edilmelidir. Fâzıl PaşaDivanı’ndaki şahıs isimleri çok geniş bir alanda konuşlanır. Başta Osmanlı padişahları ve devletadamları olmak üzere, kadim zamanların hükümdarlarından, mitolojik kahramanlara;mutasavvıflardan, sair şair, âlim ve filozoflara kadar pek çok tanınmış kişi Divan’da zikredilmiştir.