Türkiye Selçuklu Devleti’nde Askerî ve İdari Bir Makam: Beylerbeyliği

Selçuklu ordusu bir kurum olarak değerlendirildiğinde bu kurumun en üst makamında bulunan kişiye tarihî kaynaklarda beylerbeyi unvanı verilmiştir. Beylerbeyliği makamına Türkiye Selçuklu Devleti’nde I. Kılıç Arslan’ın ilk görev yıllarından itibaren rastlanmaktadır. Selçuklularda merkez teşkilatında olduğu gibi taşra teşkilatında da beylerbeyi unvanı ile anılan görevliler vardı. Devlet teşkilatında görev sırası olarak vezirlik, naiplik, beylerbeylik, atabeylik ve pervanelik, devletin en önemli görevlilerinden idi. Selçuklu ordu teşkilatına mensup görevlilerin çoğu gulamhanelerde özel bir eğitimden geçirilip görevler ve mevkiler hiyerarşisi içerisinde yükseldikten sonra merkezde ve taşrada, beylerbeyi unvanı ile atanabiliyordu. Beylerbeyi, sultanın buyruğu olan bir menşur ile göreve tayin ediliyor ve hilat veriliyordu. Görevini başarı ile yerine getiren beylerbeyine özel hilat giyme töreni düzenleniyordu. Bu törenlerde beylerbeyi sembolü olarak ne verildiği konusunda tarihî kaynaklarda herhangi bir bilgi yer almaz iken, Kutadgu Bilig’de ordu komutanının sembolü olarak kılıç gösterilmiştir. Selçuklularda başta sultan ve vezirler olmak üzere diğer devlet görevlileri gibi beylerbeyi de imar faaliyetlerine katılıyordu. Medrese, cami, kervansaray hangâh, han, kale gibi toplum yararına uygun yapılar inşa ettiriyorlardı. Kösedağ Savaşı’ndan (1243) sonra Moğollar, Selçuklu devlet teşkilatı ve ananelerinde olduğu kadar Selçuklunun ordu teşkilatında, dolayısıyla beylerbeyliği kurumunda da bozulmaya yol açmıştı. Özellikle Sultan Hanı Savaşı’ndan (1256) sonra sipehdâr-ı kebîr veya sipehdâr-ı memleket unvanı verdikleri beylerbeyini herhangi bir liyakat şartına bakmaksızın ya çok fazla güvendikleri Selçuklu beyleri arasında ya da kendilerine en çok hediye sunan kişiler arasında seçmişlerdi. Selçuklu inşa sanatına ait eserler incelendiğinde, beylerbeyinin idari görevlerini tespit etmek mümkündür. Ayrıca bu eserlerde beylerbeyinin devlet erkânı içerisindeki mevkileri, onlara yönelik hitap şekilleri de yer almaktadır.

An Military and Administrative Position in the Turkish Seljuk State: Beglerbegi

When the Seljuk army was evaluated as an organization and institution, the person in the highest position of this organization or institution was given the title of Beglerbegi in historical sources. The position of Beglerbegi had been encountered in the history since the first years of Kılıç Arslan the first in accordance with the information provided by the historical sources. As in the central organization of the Seljuks, there were officials in the provincial organization, who were also known as Beglerbegi. In the organization of the state, the vizier, regent, governor, atabeg and propeller were among the most important officials, respectively. Most of the officers belonging to the Seljuk army organization could be appointed with the title of Beglerbegi either in the state or provinces after they were given a special education in gulamhanes and so rose in the hierarchy of duties and positions. Beglerbegi was appointed to duty with a menşur by the order of the Sultan and a hilat was given. A special hilat ceremony was held for the Beglerbegi who successfully fulfilled his duty and showed merit. Although there was no information in the historical sources about what was given as the symbol of the Beglerbegi in these ceremonies, the sword was shown as the symbol of the army commander in Kutadgu Bilig. In the Seljuks, like other state officials, especially the sultan and viziers, the Beglerbegi also participated in the zoning activities. They were building structures suitable for the benefit of the society such as madrasahs, mosques, caravanserais, khans, inns, and castles. In addition to this, the positions of the beylerbeyi within the state authority and the ways of addressing them will be also included in these works.

PDF

___

Akdağ, M. (1979). Türkiye’nin iktisadî ve içtimaî tarihi (1243-1453). Ankara: Tekin Yayınevi.
Anna Komnena. (1996). Alexıad (B. Umar, Çev.). İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
Baykara, T. (2000). Anadolu’nun tarihî coğrafyasına giriş I. Anadolu’nun idari taksimatı. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
Baykara, T. (2004). Türkiye Selçuklularının sosyal ve ekonomik tarihi. İstanbul: IQ Yayınları.
Bombaci, A. (1978). The army of the Saljuqs of Rum. Annali, 38(4), 343-369.
Cahen, C. (1994). Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler (Y. Moran, Çev.). Ankara: e Yayınları.
Celaledddin Karatay bin Abdullah. (H. 651, 15. 05 / 1253, 13. 07). Vezir Karatay-ı Kebir Vakfiyesi.
VGMA (Defter No: 2178-0, Sayfa No: 0019, Sıra No: 0011). Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, Ankara.
Coşkun, A. (1992). Türkiye Selçuklularında devlet teşkilâtı ve sosyal hayat. K. Seyithanoğlu (Ed.). Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi Cilt VIII içinde (ss. 359-382). İstanbul: Çağ Yayınları.
Gordlevski, V. (1988). Anadolu Selçuklu devleti (A. Yaran, Çev.). Ankara: Onur Yayınları.
Gordlevski, V. (2019). Küçük Asya’da Selçuklular (A. İnan ve T. Omorov, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Göksu, E. (2008). Târîh-i güzîde’ye göre Rûm (Anadolu) Selçukluları. Nüsha, 8(27), 23-32.
Göksu, E. (2010). Türkiye Selçuklularında ordu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Hadi, H. B. (2010). Arın sözlüğü (Etimolojik sözlük). Tebriz: Turuz Yayınları.
Hamdullah Müstevfî-yi Kazvinî. (2018). Târih-i güzide (M. Öztürk, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Hasan b. Abdülmü’min El-Hoyî. (2018). Gunyetü’l-kâtib ve münyetü’t-tâlib rüsûmu’r-resâ’il ve nücûmu’l-fezâ’il, Selçuklu inşâ sanatı (A. C. Yakuboğlu ve N. Musalı, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
İbn Bibi. (1996). El Evamirü’l- ala’iye fi’l-umuri’l-ala’iye, Selçuk name. C. I, (M. Öztürk, Çev.). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
İbn Bibi. (1996). El Evamirü’l- ala’iye fi’l-umuri’l-ala’iye, Selçuk name. C. II, (M. Öztürk, Çev.). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
İpşirli, M. (1992). Beylerbeyi. TDV İslam Ansiklopedisi, VI, 69-74.
Kerîmüddin Mahmud-i Aksarayî. (2000). Müsâmeretü’l-ahbâr (M. Öztürk, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Kesik, M. (2017). At üstünde Selçuklular, Türkiye Selçuklularında ordu ve savaş. İstanbul: Timaş Yayınları.
Kesik, M. (2021). Selçuklu müessesesi ve medeniyeti. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
Klausner, C. L. (2019). Selçuklularda vezirlik (S. Tarifçi ve M. F. Baş, Çev.). Ankara: Kronik Yayınları.
Koca, S. (2005). Selçuklularda ordu ve askerî kültür. Ankara: Berikan Yayınevi.
Köprülü, M. (1331). Selçuklular zamanında Anadolu'da Türk medeniyeti. Milli Tetebbular Mecmuası, I-V (5), 198-202.
Köprülü, M. F. (2004). Bizans müesseselerinin Osmanlı müesseselerine tesiri. Ankara: Akçağ Yayınları.
Köymen, M. (2020). Büyük Alâeddin Keykubât ve zamanı (S. Tarifçi ve S. Koca, Düzl.). İstanbul: Kronik Yayınları.
Köymen, M. A. (2001). Büyük Selçuklu imparatorluğu tarihi (Alp Arslan ve zamanı). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Kur’ân-ı Kerîm, Bakara Süresi, Ayet: 2/179.
Kuşçu, A. D. (2002). Türkiye Selçuklularında ordu ve donanma. Türkler Ansiklopedisi, VII, 249-269.
Merçil, E. (2009). Sipehsâlâr. TDV İslam Ansiklopedisi, 37, 259-260.
Nizâmü’l-mülk. (1999). Siyâset-nâme (M. A. Köymen, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Pakalın, M. Z. (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. C. 1, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Polat, M. S. (2005). Türkiye Selçuklularında askerî teşkilat (1071-1243). Marmara Üniversitesi FenEdebiyat Fakültesi Türklük Araştırmaları Dergisi, (17), 17-53.
Redford, S. (2014). İktidar imgeleri, Sinop içkalesindeki 1215 tarihli Selçuklu yazıtları (B. Cezar, Çev.). İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
Reşîdü’d-dîn Fazlullah. (2010). Câmi’ü’t-tevârih (Zikr-i târih-i âl-i Selçûk) (H. H. Güneş, E. Göksu, Terc. ve Düzl.). İstanbul: Bilge Kültür, Sanat Yayınları.
Salim, K. (2005). Selçuklularda ordu ve askerî kültür. Ankara: Berikan Yayınevi.
Taneri, A. (1966). Müsâmeretü’l-ahbâr’ın Türkiye Selçukluları devlet teşkilatı bakımından değerlendirilmesi. Tarih Araştırmaları Dergisi, IV(6-7), 127-171.
Taneri, A. (2019). Osmanlı devletinin kuruluş döneminde vezîriâzamlık. Ankara: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
Taşağıl, A. (2020). Türk Askerî Tarihinin Başlangıcı: Hun Ordusu. A. S. Özkaya (Ed.). Hunlar’dan Günümüze Türk Askerî Kültürü içinde (ss. 11-142). İstanbul: Kronik Kitap.
Torumtay bin Abdusselam. (H. 665 / 1266). Beylerbeyi Torumtay bin Abdusselam Vakfiyesi. VGMA (Defter No: 490-0, Sayfa No: 100, Sıra No: 0002). Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, Ankara.
Tuncer, B. (2004). Türkiye Selçuklularının sosyal ve ekonomik tarihi. İstanbul: IQ Yayınları.
Turan, O. (1988). Türkiye Selçukluları hakkında resmî vesikalar (Metin, tercüme ve araştırmalar). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Turan, O. (1992). Selçuklular zamanında Türkiye. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
Turan, O. (2010). Selçuklu devri vakfiyeleri II, Mübarizeddin Ertokuş ve vakfiyesi. B. Koç ve A. Çetin (Ed.). Prof. Dr. Osman Turan Makaleler içinde (ss. 169-183). Ankara: Kurtuba Yayınları.
Turan, Osman. (2010). Selçuklu devri vakfiyeleri III, Celâleddin Karatay vakfı ve vakfiyeleri. B. Koç ve A. Çetin (Ed.). Prof. Dr. Osman Turan Makaleler içinde (ss. 183-269 ). Ankara: Kurtuba Yayınları.
Turan, R. (1995). Türkiye Selçuklularında hükümet mekanizması. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı devleti teşkilatına medhal. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Vryonis, S. (2001). Selçuklu gulâmları ve Osmanlı devşirmeleri. Cogito, (29), 93-114.
Yazıcızâde Ali . (1902). Tevârih-i âl-i Selçûk. C. III, (Houtsma, Düzl.). Leiden: E.J. Brill.
Yazıcızâde Ali. (2009). Tevârîh-i âl-i Selçuk (A. Bakır, Düz.). İstanbul: Çamlıca Yayınları.
Yinanç, M. H. (2013). Türkiye tarihi, Selçuklular devri. C. I, (R. Yinanç, Düzl.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Yusuf Has Hacip. (1991). Kutadgu bilig I (R. R. Arat, Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.