Atatürk Döneminde Sadabat Paktı Çerçevesinde Türkiye'nin Ortadoğu Ülkeleri İle İlişkileri

Birinci Dünya Savaşı’nın ardından imzalanan antlaşmalar yenik devletlere yönelik ağır yaptırımlar içermesi nedeniyle kalıcı bir barış ortamının tesis edilmesine imkân vermemiştir. Türkiye, Lozan sonrası dönemde Atatürk önderliğinde sosyal ekonomik, askeri ve kültürel alanlarda gelişme gayreti içerisinde olmuş, dış politikada ise Lozan’da çözülemeyen sorunları çözüme kavuşturmaya çalışmıştır. Ayrıca tesis edilen dünya düzenini değiştirme arzusuyla hareket eden ülkelerin yayılmacı politikaları karşısında bağımsızlığını ve sınırlarını güvence altına almak istemiştir. Bu doğrultuda bölgesel işbirlikleri kurulmuş, uluslararası örgütlere üye olunmuş, milli menfaatlerin ancak barışçı ve gerçekçi politikalarla elde edilebileceği düşüncesiyle hareket edilmiştir. Ülke içerisindeki ayrılıkçı isyancıların komşu ülkeler tarafından desteklenmesinin önüne geçebilmek amacıyla bölge ülkeleri ile lüzum görülen antlaşmalar imzalanmış ve paktların kurulmasıyla ülke güvenliği tesis edilmiştir. Ortadoğu’da barış ve istikrarın sağlanması için sınır komşuları olan Irak ve İran ile bağımsızlık mücadelesi verdiği dönemde destek gördüğü Afganistan’la birlikte Sadabat Paktı’nı oluşturmuşlardır. Türkiye bu devletlere askeri, ekonomik ve sosyal alanlarda modernleşme konusunda örnek olmuş, benzer gelişmeleri bu devletlerin de sağlamasına yardımcı olmuştur. Bu çalışmada Türkiye’nin Sadabat Paktı’na üye olan ülkelerle Atatürk döneminde kurmuş olduğu ilişkiler arşiv belgeleri ve dönemin ulusal gazetelerinden de istifade edilerek ele alınmış, uluslararası ilişkilerde ülkelerin dış politika uygulamaları değerlendirilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Sadabat Paktı, Türk Dış Politikası, İran, Irak, Afganistan

PDF

___

Akdevelioğlu, A. ve Kürkçüoğlu, Ö. (2001). Orta Doğu ile ilişkiler (1923-1939). B. Oran (Ed.). Türk dış politikası cilt I (1919-1980) içinde (s. 357-369). İstanbul: İletişim Yayınları.
Alantar, Ö. Z. (2001). Türk dış politikası Milletler Cemiyeti dönemi. F. Sönmezoğlu (Ed.). Türk dış politikasının analizi içinde (s. 71-100). İstanbul: Der Yayınları.
Ankara tarihi bir gün yaşadı. (1934, Haziran 17). Akşam, s. 1, 2.
Aras, T. R. (2010). Atatürk'ün dış politikası. İstanbul: Kaynak Yayınları.
Arı, T. (2012). Geçmişten günümüze Orta Doğu siyaset, savaş ve diplomasi. Bursa: MKM Yayınları.
Armaoğlu, F. (2000). 20. Yüzyıl siyasi tarihi (1914-1995). İstanbul: Alkım Yayınevi.
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri [B.C.A.] (1931, 5 Temmuz). Fon: 30-10-0-0/Kutu:258-Gömlek:740-Sıra:7. Irak Kralı Faysal’ın Ankara ziyaretiyle ilgili El Irak, El Alemülarabi ve Sadel Aht gazetelerinde çıkan makaleler.
B.C.A. (1931, 24 Kasım). Fon: 30-10-0-0/Gömlek:258-Kutu:740-Sıra:20. Irak Kralı’nın meclisin açılışında yaptığı konuşma.
B.C.A. (1932, 15 Şubat). Fon: 30-10-0-0/Gömlek:259-Kutu:741-Sıra:2. Türkiye ile Irak arasında yapılan anlaşmayla ilgili Irak Hükümetinin yayın organı olan Sadel Aht gazetesinde yayınlanan makale.
B.C.A. (1932, 9 Nisan). Fon: 30-10-0-0/Gömlek:259-Kutu:741-Sıra:4. Türkiye-Irak arasında yapılan antlaşmaların Irak Meclisince kabulü üzerine Başbakan Sait Nuri Paşa’nın konuşması.
B.C.A. (1932, 21 Haziran). Fon: 30-10-0-0/Gömlek:259-Kutu:741-Sıra:10. Barzan Şeyhi ile ilgili Türkiye’nin Bağdat Elçiliği’nden gönderilen ve ona cevaben yazılan yazı.
B.C.A. (1932, 18 Temmuz). Fon: 30-10-0-0/Gömlek: 259-Kutu:741-Sıra:11. Irak Hükümeti’nin Barzan Şeyhi’ne karşı giriştiği harekâtta yardımlarından dolayı Türkiye’ye teşekkür ettiği.
B.C.A. (1928, 2 Mayıs). Fon: 30-18-1-1/Gömlek:28-Kutu:25-Sıra:19. Atatürk tarafından Afgan Kralı’na hediye olarak bir kılıç verilmesi.
B.C.A. (1926, 17 Kasım). Fon: 30-18-1/Gömlek:21-Kutu:69-Sıra:16. Afgan Hükümeti ile yapılan dostluk antlaşması gereğince Afganistan’a hediye edilecek silahların ordu kadrosundan çıkarılması kararı.
B.C.A. (1940, 11 Temmuz). Fon: 30-10-0-0/Gömlek:258-Kutu:734-Sıra:6. Afganistan-İran hudut anlaşmazlığının halledilmesinden dolayı Afgan Hükümeti’nce Türk Dışişlerine gönderilen teşekkür telgrafı.
B.C.A. (1937, 29 Aralık) Fon: 30-10-0-0/Gömlek:258-Kutu:733-Sıra:26. Afganistan’da Türk mütehassıslar elinde bulunan işler ve buralarda görevli personele dair rapor.
B.C.A. (1938, 13 Eylül). Fon: 30-10-0-0/Gömlek:258-Kutu:734-Sıra:3. Afganistan’da görevli bulunan doktor, subay ve öğretmenlerimiz ile Almanya’nın Afganistan’da Türkiye’ye karşı rakip olma çalışmalarına dair rapor.
B.C.A. (1925, 8 Kasım). Fon: 30-10-0-0/Gömlek:260-Kutu:753-Sıra:40. İran hükümetinin cumhuriyet ilan ettiğine dair istihbarat.
B.C.A. (1932, 25 Ocak). Fon: 30-10-0-0/Gömlek:230-Kutu:547-Sıra:9. İran ile Hudut İtilafnamesi ve Hakem Muahedenamesinin imzalandığı.
B.C.A. (1933, 21 Ocak). Fon: 30-10-0-0/Gömlek:261-Kutu:758-Sıra:2. Türkiye seyahati sırasında, imzalanan iki antlaşmayı Meclis'e sunuşta, İran Hariciye Veziri Furugi Han'ın yaptığı konuşma.
B.C.A. (1933, 24 Nisan). Fon: 30-10-0-0/Gömlek:261-Kutu:758-Sıra:5. Türkiye-İran ilişkilerinin devamlı düzelmeye başladığı hakkında Tahran Büyükelçiliği’nin yazısı.
B.C.A. (1935, 28 Eylül). Fon: 30-10-0-0/Gömlek:261-Kutu:760-Sıra:9. İran-Afgan sınır ihtilafı ve bu husustaki hakem kararı.
B.C.A. (1935, 28 Eylül) Fon: 30-10-0-0/Gömlek:261-Kutu:760-Sıra:10. Türkiye-İran-Irak arasında Cenevre'de üçlü olarak imza edilecek Misak projesi.
Bostancı, M. (2020). Irak'ta monarşinin sonu (1958 Irak ihtilali). Ankara: Berikan Yayınevi.
Börklü, M. Y. (1999). Tarihsel boyutu içinde Afganistan'daki gelişmeler ve Türk-Afgan ilişkileri. Avrasya Dosyası, 4(Afganistan-Pakistan özel sayı), 79-93.
Canatan, Y. (1996). Türk-Irak münasebetleri (1926-1958). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Çetinsaya, G. (1999). Atatürk dönemi Türkiye-İran ilişkileri (1926-1938). Avrasya Dosyası, 5(3), 148-175.
Çetinsaya, G. (2000). Milli Mücadele’den Cumhuriyet’e Türk-İran ilişkileri 1919-1925. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi , 16(48), 769-796.
Demirci, G. (2003). Irak'taki Türkler. A. Ahmetbeyoğlu, H. Cengiz ve Y. Başkan (Ed.). Irak dosyası II içinde (s. 103-114). İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları.
Dilan, H. B. (1998). Türkiye'nin dış politikası. İstanbul: Alfa Yayınları.
Genelkurmay belgelerinde Kürt isyanları I. (2012). İstanbul: Kaynak Yayınları.
Gönlübol, M. ve Sar, C. (1990). Atatürk ve Türkiye'nin dış politikası (1919-1938). Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
Gönlübol, M., Sar, C., Esmer, A.Ş., Sander, O., Ülman, A.H., Bilge, A.S., Sezer, D. ve Kürkçüoğlu, Ö.(1982). Olaylarla Türk dış politikası Cilt I (1919-1973). Ankara: A.Ü.S.B.F. Yayınları.
Görgen, İ. (2022). XIX. Yüzyıldan günümüze emperyalizmin gölgesinde Afganistan. Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi , 8(2), 387-426.
Habeşistan’da harb fiilen başladı. (1935, 4 Ekim). Cumhuriyet, s. 1, 9.
Hale, W. (2003). Türk dış politikası (1774-2000). (P. Demir, Çev.) İstanbul: Mozaik Yayınları.
İran’la iki muahede dün imza edildi. (1932, 6 Kasım). Milliyet, s. 1, 6.
Kasalak, K. (2007). Irak'ta manda yönetiminin kurulması ve Atatürk dönemi Türkiye-Irak ilişkileri. Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi, (9), 187-201.
Kaymaz, İ. Ş. (2005). Arap-Kürt karşıtlığı temelinde Irak'ın parçalanmasına giden yol ve Türkiye. Güvenlik Stratejileri Dergisi, 1(1), 7-33.
Kaymaz, İ. Ş. (2007). Aldatılan bir halkın trajedisi: Asurîler (Süryaniler). Akademik Ortadoğu, 1(2), 109-135.
Koçsoy, Ş. (1999). Irak Türkleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
Marr, P. (2012). The modern history of Iraq. Colorado: Westview Press.
Nadi, Y. (1931, 7 Temmuz). Kral Faysal Hz. Ankara’nın misafiri. Cumhuriyet, s. 1.
Reisicumhur Hz. ile Kral Hz. arasında müteaddit ve çok samimi mülakatlar olmuştur. Ticaret ve ikamet mukavelesi akdedilecek. (1931, 9 Temmuz). Milliyet, s. 1.
Runion, M. L. (2007). The history of Afghanistan. London: Greenwood Press.
Sadabat Paktı’nın imzasından sonra. (1937, 11 Temmuz). Cumhuriyet, s. 1, 8.
Saray, M. (1981). Dünden bugüne Afganistan. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
Sarıkaya, Y. (2012). Geçmişten günümüze İran: Tarih, siyaset, toplum ve kültür. Ankara: TASAV.
Soysal, İ. (1997, Ekim 15-17). 1937 Sadabat Paktı. İ.Soysal (Ed.) Ankara. Çağdaş Türk diplomasisi: 200 yıllık süreç sempozyuma sunulan tebliğler (s. 327-342). Ankara: TTK Yayınları.
Soysal, İ. (2000). Türkiye'nin siyasal antlaşmaları (1920-1945). Ankara: TTK Yayınları.
Şahin, M. (2007). Atatürk dönemi ve sonrası Türk-Afgan ilişkileri. İstanbul: TASAM Yayınları.
Şahinşah Hz. gerek Kars’ta gerek Erzurum’da büyük merasimle karşılandı. (1934, 13 Haziran). Akşam, s. 1.
Şark Misakı dün imzalandı. (1937, 9 Temmuz). Cumhuriyet, s. 1.
Şark Misakı’nın imzası arifesinde İran-Irak hudud ihtilafı resmen halledildi. (1937, 6 Temmuz). Cumhuriyet, s. 1, 3.
Şimşir, B. N. (1981). Atatürk ile yazışmalar I (1920-1923). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Şimşir, B. N. (2004). Türk-Irak ilişkilerinde Türkmenler. Ankara: Bilgi Yayınevi.
Şükrü, A. (1932, 5 Ekim). Irak Milletler Cemiyeti’nde. Milliyet, s. 1.
Tahran’da muahede imzalandı. (1932, 23 Ocak). Milliyet, s. 1.
Tripp, C. (2007). A history of Iraq. Cambridge: Cambride University Press.
Türk - Irak muahedeleri bugün imzalanıyor. (1932, 10 Ocak). Cumhuriyet, s. 1, 6.
Türkiye Cemiyeti Akvam’da. (1932, 19 Temmuz). Milliyet, s. 1, 6.
Uçarol, R. (1987). Siyasi tarih. İstanbul: Harp Akademileri Basımevi.
Yeniçeri, Ö. (2006). Tarih sarkacında Irak Türkleri ve gelecek. Global Strateji Dergisi, 1(3,4), 14-34.