OSMANLI VAKIF GELENEĞİNDE CİHET UYGULAMASI

Bu makalede cihet uygulamasının Osmanlı vakıf geleneğindeki yeri incelenecektir. En yalın anlamıyla “cihet”, vakıf bünyesinde yürütülecek hizmetler için tahsis edilen görevlere verilen isimdir. Çoğulu “cihât”tır. Vakıfların dinî, sosyal ve kültürel birçok alanda hizmetleriyle ve dolayısıyla cihet türleriyle karşılaşılmaktadır. Türleri ve nitelikleri belirlenen cihetler, tespit edilen şartları taşıyan kimselere verilmiştir. Böylece cihet sahipleri vakfın çalışanı kimliğiyle sorumluluk üstlenmiştir. XIX. yüzyılın ilk yarısından itibaren artarak devam eden vakıf müessesesini sistemleştirme uğraşları, cihet alanında göreceli olarak daha geç zamanda vuku bulmuştur. Nitekim Evkâf Nezâreti 1826 yılında kurulmuşken, Devlet Salnâmeleri’ne göre cihet işlemlerini organize edecek büronun/kalemin teşkili ve ilk cihât müdürünün tayini 1870 yılında gerçekleşmiştir. Keza cihet alanında ilk mevzuat düzenlemesi de 1870 yılında yapılmıştır. Bu tarihten itibaren Osmanlı vakıf geleneğindeki cihet uygulaması daha sistemli bir şekilde varlığını devam ettirmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı, Vakıf, Evkâf Nezâreti, Cihet, Cihet Tevcîhi

PDF

___

Arşiv Belgeleri Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
Sadaret Mukavelenâmeler (A.DVN.MKL). 8/7; 80/25.
Sadaret Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM). 455/84; 456/19; 457/97; 463/28.
Bâbıâli Evrak Odası (BEO). 140/10487; 171/12774; 176/13130; 210/15700; 247/18467; 307/22995; 390/29189; 411/30759; 496/37191; 716/53665; 1428/107085; 1443/108154; 1612/120866; 1846/138436; 2314/173549; 2582/193605; 2697/202250; 3309/248138; 3873/290417; 3962/297082; 4273/320461; 4618/346333; 4721/354013.
Dahiliye Mektûbi Kalemi (DH.MKT). 2356/115.
İrade Dosya Usulü (İ.DUİT). 20/53; 58/74.
İrade Evkâf (İ.EV). 23/35; 24/21.
İrade Meclis-i Mahsus (İ.MMS). 86/3701.
Kıbrıs Milli Arşivi Fetva Eminliği Evrakı (KB.MAA.FE). 2/17.
Maârif Nezâreti Mektûbi Kalemi (MF.MKT). 21/65; 22/44; 82/93; 157/79; 430/24; 703/42.
Şûrâ-yı Devlet (ŞD). 664/11.
Yıldız Resmî Maruzat (Y.A.RES). 57/39.
Yıldız Mütenevvi Maruzat (Y.MTV). 58/50.
İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı (İBBAK)
Pertevniyal Valide Sultan Evrakı (PVS. Evr.). 2051; 2052; 2062; 2066; 3882.
Basılmış Birincil Kaynaklar
Ceride-i İlmiye (1333). “Şûrâ-yı Evkâfın Ref‘-i Cihete Mütedair Mukarrerâtı”. 1 (8): 527-528.
Ceride-i İlmiye (1337). “Dersiâm Efendilere Tevcîh Olunacak Cihât Hakkında Nizamnâme”. 4 (46): 1381.
Devlet Salnâmesi (1287/1870), 25. Defa; (1288/1871), 26. Defa; (1289/1872), 27. Defa; (1290/1873), 28. Defa; (1291/1874), 29. Defa; (1292/1875), 30. Defa; (1293/1876), 31. Defa; (1294/1877), 32. Defa; (1295/1878), 33. Defa; (1296/1878), 34. Defa; (1297/1880), 35. Defa; (1298/1881), 36. Defa; (1299/1882), 37. Defa; (1300/1883), 38. Defa; (1301/1884), 39. Defa; (1302/1885), 40. Defa; (1303/1886), 41. Defa; (1304/1887), 42. Defa; (1305/1888), 43. Defa; (1306/1889), 44. Defa; (1307/1890), 45. Defa; (1308/1891), 46. Defa; (1309/1892), 47. Defa; (1310/1892), 48. Defa; (1311/1893), 49. Defa; (1312/1894), 50. Defa; (1313/1895), 51. Defa; (1314/1896), 52. Defa; (1315/1897), 53. Defa; (1316/1898), 54. Defa; (1317/1899), 55. Defa; (1318/1900), 56. Defa; (1319/1901), 57. Defa; (1320/1902), 58. Defa; (1321/1903), 59. Defa; (1322/1904), 60. Defa; (1323/1905), 61. Defa; (1324/1906), 62. Defa; (1325/1907), 63. Defa; (1326/1908), 64. Defa.
Düstur (1289). “Tevcîh-i Cihât Hakkında Nizamnâme”. İstanbul: Matbaa-i Âmire. Tertip: 1, II, 177-179.
Düstur (1293a). “Tevcîhât-ı Cihât Nizamnâmesi”. İstanbul: Matbaa-i Âmire. Tertip: 1, III, 500-504.
Düstur (1293b). “Tevcîhât-ı Cihât ve Müteferriâtı Hakkında Talimât”. İstanbul: Matbaa-i Âmire. Tertip: 1, III, 504-509.
Düstur (1299). “Evkâf Nezâreti’ni Teşkil Eden Devâirin Vezâifi Hakkında Nizamnâme”. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası. Tertip: 1, IV, 690-692.
Düstur (1302). “Dersaâdet ve Bilâd-ı Selâse İle Memâlik-i Mahrûsa-i Şâhâne’de Vâki Cevâmi ve Mesâcid ve Hayrât Vesaire Cihâtının Hîn-i Tevcîhâtında ve Husûsât-ı Sâiresinde Mahkeme-i Teftiş’ten Verilecek İlâmât ve Vesâik-i Şer’iyye ve Cihât Kalemi İçin Alınması Lazım Gelen Harç Kararnâmesi”. Dersaâdet: Matbaa-i Osmaniye. Tertip: 1, zeyl: 4, 124-131.
Düstur (1332). “Tevcîh-i Cihât Nizamnâmesi”. Dersaâdet: Matbaa-i Âmire. Tertip: 2, V, 608-617.
Düstur (1334). “Mükellefiyet-i Askeriyye Kanunu”. Dersaâdet: Matbaa-i Âmire. Tertip: 2, VI, 662-704.
Düstur (1927). “Hânedân-ı Âl-i Osmân Umûru Hakkında Kararnâme”. İstanbul: Evkâf Matbaası. Tertip: 2, XII, 554-565.
Düstur (1928). “Dersiâm Efendilere Tevcîh Olunacak Cihât Hakkında Nizamnâme”. İstanbul: Evkâf Matbaası. Tertip: 2, XI, 177.
Düstur (1937a). “Memâlik-i Şâhânede Kâin Cevâmi‘ ve Hayrât-ı Sâire Cihâtının Hîn-i Tevcîhinde Mahkeme-i Teftiş’ten Verilecek İlâmât İçin Alınması Lazım Gelen Harç Hakkındaki Kararnâmeye Zeyl Olmak Üzere Kaleme Alınmış Olan Fıkra-i Munzamma”. Ankara: Başvekâlet Matbaası. Tertip: 1, V, 616.
Düstur (1937b). “10 Safer 1290 Tarihli Tevcîh-i Cihât Nizamnâmesi’ne Müzeyyel Fıkra-i Nizâmiye”. Ankara: Başvekâlet Matbaası. Tertip: 1, V, 515.
Düstûr-ı Askerî (1286). İstanbul: Mekteb-i Fünûn-ı Harbiye-i Şâhâne Matbaası.
Hüseyin Hüsnü Efendi (1311). Ahkâm-ı Evkâf. İstanbul: Mekteb-i Mülkiye-i Şâhâne Litografya Destgâhı.
Ömer Hilmi Efendi (1307). İthâfu’l-Ahlâf fî Ahkâmi’l-Evkâf. İstanbul: Matbaa-i Âmire.
Mecmûa-i Kavânîn-i Cedîde-i Osmâniyeden Tevcîh-i Cihât Nizamnâmesi (1331). Dersaâdet: Cihan Matbaası.
Şemseddin Sami (1317). Kâmûs-ı Türkî. nşr.: Ahmed Cevdet. Dersaâdet: İkdam Matbaası.
Tevcîhât-ı Cihât Nizamnâmesi (1290). İstanbul: Matbaa-i Âmire.
Tevcîh-i Cihât Nizamnâmesi ve Harç Tarifesi (1329/1332). nşr.: Hüseyin (Efendi). Dersaâdet: Şems Matbaası.
Tevcîhât-ı Cihât ve Müteferriâtı Hakkında Talimât (1290). İstanbul: Matbaa-i Âmire.
İkincil Kaynaklar
Akdağ, Mustafa (1974). Türkiye’nin İktisadî ve İctimaî Tarihi. II. Cilt. İstanbul: Cem Yayınevi.
Akgündüz, Ahmet (2013). İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
Akgündüz, Murat (2010). Osmanlı Dersiâmları. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
Arat, R. Rahmeti (1964). “Türkçede Cihet Mefhûmu ve Bunun İle İlgili Tâbirler”. Türkiyat Mecmuası 14: 1-24.
Ayar, Talip (2017). “Cihât Mevzuatı”. Vakıflar Dergisi 48: 145-193.
Berki, Ali Himmet (1966). Vakfa Dair Yazılan Eserlerle Vakfiye ve Benzeri Vesîkalarda Geçen Istılah ve Tâbirler. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
Has, Şükrü Selim (2006). “Mülteka’l-Ebhur”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul, XXXI, 549-552.
Göyünç, Nejat (1968). “XVI. Yüzyılda Ruûs ve Önemi”. Tarih Dergisi 17 (22): 17-34.
Günay, Hacı Mehmet (2012). “Vakıf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul, XXXXII, 475-479.
Irmak, Mustafa (2012). “Bir Belâgat Kitabı Olarak Mutavvel ve Osmanlı Medreselerinde Okunuş Biçimi Üzerine Bir Risâle”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 42 (1): 173-196.
İpşirli, Mehmet (1993). “Cihet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul, VII, 546-548.
İpşirli, Mehmet (2003). “Medrese”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara, XXVIII, 327-333.
Kahraman, Seyit Ali (2006). Evkâf-ı Hümâyûn Nezâreti. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
Kandemir, M. Yaşar (2010). “eş-Şifâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul, XXXIX, 134-138.
Kaya, Umut (2017). “Osmanlı’da Din Hizmeti Görevlilerinin Atanma ve Çalışma Şartlarını Düzenleyen Tevcîh-i Cihât Nizâmnâmeleri Hakkında Bir Değerlendirme”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 21 (1): 203-254.
Kayaoğlu, İsmet (1977). “Vakıfların Yönetim Tarihi”. Diyanet Dergisi 16 (2): 124-128.
Kazıcı, Ziya (2014). Osmanlıda Vakıf Medeniyeti. İstanbul: Kayıhan Yayınları.
Köprülü, Fuad (1942). “Vakıf Müessesesinin Hukukî Mahiyeti ve Tarihi Tekâmülü”. Vakıflar Dergisi (2): 1-35.
Martal, Abdullah (2010). “Suyolcu”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul, XXXVIII, 1-2.
Öztürk, Eyüp (2017). “Salnâmeler ve Vakıf Kayıtları Işığında Ağasar Vadisi’nde Dinî Kurumlar ve Din Görevlileri”. Şalpazarı: Tarih-Kültür-İnsan. Haz. Veysel Usta. Trabzon: Serander Yayınları. 269-280.
Öztürk, Nazif (1983). Menşei ve Tarihi Gelişimi Açısından Vakıflar. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
Öztürk, Nazif (1986). “Vakıfların İdaresi ve Teşkilat Yapısı Üzerinde Düşünceler”. Diyanet Dergisi 22 (2): s. 3-17.
Öztürk, Nazif (1995). “Evkâf-ı Hümâyun Nezâreti”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul, XI, 521-524.
Pakalın, Mehmet Zeki (2004). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. I-III. Cilt. İstanbul: MEB Yayınları.
Sezen, Tahir (2017). Osmanlı Yer Adları. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları.
Tuncel, Metin (2002). “Kırklareli”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara, XXV, 479-481.
Yediyıldız, Bahaeddin (1983). “Vakıf Istılahları Lügatçesi”. Vakıflar Dergisi (17): 55-60.
Yediyıldız, Bahaeddin (2003). XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi: Bir Sosyal Tarih İncelemesi. Ankara: TTK Yayınları.
Yediyıldız, Bahaeddin (2012). “Vakıf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul, XXXXII, 479-486.