İran’da Nasırüddin Şah ve Muzafferüddin Şah Dönemlerinde İngiltere ve Rusya’ya Verilen İmtiyazlar (1848-1906)

İran’ın Nasırüddin Şah ve Muzafferüddin Şah dönemlerinde İngiltere ve Rusya tarafından yarı sömürge durumuna getirilmesi süreci Kaçar idaresinin siyasi olarak yıpratılmasıyla birlikte başlamıştır. İngiltere, bu işin merkezinde olmuş, Rusya’yı ise kendi siyasi ve ekonomik menfaatleri doğrultusunda yönlendirmiştir. Rusya’nın İran’ın kuzeyinde askeri ve iktisadi nüfuz kurmasına ses çıkarmayarak veyahut aracı olarak, bu devletin güneydeki petrol bölgelerine sarkmasını önlemiştir. Nasırüddin Şah’ın idari olarak dışarıdan gelen hamleleri savuşturacak kabiliyette olmaması ve mali olarak İngiltere ve Rusya’ya yönelerek borçlanması, bu iki devletin İran’dan imtiyaz almada bağımsızlık sınırlarını zorlamalarına yol açmıştır. Muzafferüddin Şah’ın döneminde verilen imtiyazlar ile yerli üretim durma noktasına gelmiş, dışarıdan getirtilen işçiler üzerinden yapılan misyonerlik faaliyetleri iç dengeleri iyice bozmuştur. İngiliz ve Rus sermayedarlar tarafından alınan imtiyazlar ve İran’ın ağır borç yükü altına sokulması, iki devletin burada kurduğu bankalar üzerinden gerçekleşmiştir. Petrol ve madenlerin çıkartılması için alınan imtiyazların içerisine arkeolojik kazı yapma maddeleri de eklenerek Pers ve Sasani dönemi hazineleri ve eserleri talan edilmiştir. İran’dan kendi sanayilerine hammadde taşımak için alınan demiryolu ve telgraf hatları imtiyazları bütün İran topraklarının uzmanlarca taranmasına sebep olmuştur. İngiltere’nin kurduğu Bank-ı Şahinşahi ve Rusya’nın kurduğu Bank-ı İstikrazi aracılığıyla Kaçar hükümetinin borçlanması sağlanarak siyasi ve ekonomik nüfuz ile birlikte geri kalmışlık psikolojisi kabul ettirilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

İran, Kaçar Hanedanı, İngiltere, Rusya, Sermayedar

Privileges Granted to England and Russia in Nasırüddin Shah and Muzafferüddin Shah Period in Iran (1848-1906)

The process of turning Iran into a semi-colonial state by Britain and Russia in the Nasiruddin Shah and Muzafferuddin Shah periods started with the political destruction of the Qajar administration. Britain was at the center of this work, and it directed Russia towards its own political and economic interests. It has prevented Russia from dangling into the oil regions in the southern part of Russia, as a means of making its military and economic influence in the north of Iran. The fact that Nasiruddin Shah did not have the capacity to ward off internally disproportionate movements, and borrowed financially from England and Russia, led the two states to push the boundaries of independence in Iran from obtaining concessions. With the privileges given in Muzafferüddin Şah's period, domestic production came to a halt and the missionary activities carried out on the outsourced workers disrupted the internal balances. The privileges taken by the British and Russian capitalists and the heavy debt burden of Iran were carried out through the banks established by the two states. Archaeological excavation materials were added to the concessions taken for the extraction of oil and mines, and the treasures and works of Persia and Sassanid period were plundered. The privileges of rail and telegraph lines taken from Iran to transport raw materials to their industries have led to the screening of all Iranian lands by experts. Through the Bank-ı Şahinşahi founded by Britain and Bank-ı İstikrazi established by Russia, the Kashar government borrowed and adopted a psychology of backwardness along with political and economic influence.

Keywords:

Persia, Nasiruddin Shah Muzafferüddin Shah, England, Russia, Magnates, Privileges,

PDF

___

Abdullayev, Z. Z. (1963). Promyshlennost zarozhdenie rabochego klâssa Irana v kontse XIX-nachale XX, Bakû
Ademiyet, F. (1362). Emir-i Kebir ve İran, Tehran.
Alem, M. (1371). Neft, Kudret ve Usul. Çev. Gulam Hüseyin Salihzade, Tehran.
Avery, P. (1363). Tarih-i Muasır-i İran. Çev. Refi Mihrabadi, Tehran.
Bakhash, S. (1984). “Abtracta Iranica, Iran: Monarchy and Reform Under The Qajars,” Supple IV, Leiden.
Bosworth, G. E. (1977). İran and İslam. Edinburgh.
Browne, E. (1351). Nameha-i ez Tebriz. Çev. Hasan Cevadi, Tehran.
Cemalzade, M. A. (1335). Genc-i Şayegan ya Evza-i İktisad-i İran. Berlin.
Curzon, G. N. (1349). İran ve Kaziye-i İran. Çev. Vahid Mazenderani, Tehran.
Danişpur, Y. (1326). Bank-i Şahinşahi ve İmtiyaz. Tehran.
Dehgan, İ. (1330). Tarih-i Erak. Tehran.
Denis, W. (1977). The English Amongst the Persians During the Qajar Period, 1787–1921, London.
Devletabadi, Yahya (1330). Tarih-i Muasır ya Hayat-i Yahya I. Tehran.
Dihgan, İ. (1330). Tarih-i Erak, Tehran.
Entner, M. (1351). Revabıt-i Bazargani-i İran ve Rusya 1828–1914. Çev. Ataullah Nuriyan, Tehran.
Eşref, A. (1359). Rüşd-i Sermayedari der İran: Devre-i Kacariye. Tehran.
Fahrai, İ. (1352). Gilan der Cenbeş-i Meşrutiyet. Tehran
Fatih, M. (1335). Pencah Sal Neft-i İran. Tehran.
Ferahmend, A. (1387). “Gozeri-i Ber İmtiyazat Peyder Pey İngiliz Der Ahd-ı Nasiri,” Fasılnâme-i Der Mütalât-ı Tarihi, Şomare: 22, s. 115-129.
Feuvrier. (1326). Se Sal Derbar-i İran. Çev. Abbas İkbal, Tehran.
Firuz K. (1354). Rus ve İngiliz der İran (terc. Menuçehr Emiri), Tehran.
Franklin, W. (1358). Sefername-i William Franklin (terc. Muhsin Cavidan), Tehran.
Greaves, R. (1959). Persia and the Defence of India. London.
Grothe, H. (1369). Sefername-i Grothe (terc. Mecid Celilvend), Tehran.
Gürgani, F. (1365). İran der Meyan-ı Dö Seng-i Asya, Tehran.
Brughes, H. (1367). Sefer-i be Derbar-ı Sahibkurran (terc. M. Kürdbeççe), Tehran.
Hacı Seyyah, (1346). Hatırat-ı Hacı Seyyah (tash. Hamid Seyyah), Tehran
Hidayet, M. K. (1333). Guzareş. Tehran.
Hurmuci, M. C. (1363). Hakayikül’l Ahbari Nasiri. Tehran.
Issawi, C. (1971). The Economic History of Iran, 1800–1914. Chicago.
İbrahim Bey, (1355). Sefername-i Esterabad ve Mazenderan ve Gilan (tash. Mesud Gülzari), Tehran.
De Morgan, J. (1338). Heyet-i İlmi-i Fransa der İran (terc. Kazım Vedii), Tebriz.
Kadıyani, A. (1376). Ferheng-i Fişerde Tarih-i İran ez Ağaz ta Payan-ı Kacariye, Tehran.
Karadeniz, Y. (2006). İran’da sömürgecilik mücadelesi ve Kaçar hanedanı (1795–1925), İstanbul.
Karadeniz, Y. (2012). İran tarihi, İstanbul.
Karadeniz, Y. (2017). Islahat görünümlü ingiliz işgalinin safhaları, Ankara.
Karadeniz, Y. (2017). "1907'deki İngiliz-Rus anlaşması'nın İran siyasetine etkisi, "Route Educational and Social Science Journal,Volume: 4/2, March 2017, s. 222-236.
Kazımzade, F. (1354). Rus ve İngiliz der İran. Çev. Menuçehr Emiri, Tehran.
Keddie N. R. (1381). İran Devran-ı Kacar ve ber Ameden-i Rıza Han, Çev. Mehdi Hakikathah, Tehran.
Keddie, N. R. (1356). Tahrim-i Tenbaku der İran. Çev. Şahruh Kaimakami, Tehran.
Keyanfer, A. (1363). Keşf-i Telbis ya Do Ruyi ve Nireng-i İngiliz. Tash. Pervin İstahri, Tehran.
Kulakina, L. Michaelovna (1359). İstila-yı Emperyalizm ber İran ve Tebdil-i in Kişver be Nime-i Müstemire. Çev. Sirus İzedi, Tehran.
Lambton, A. K. S. (1375). İran Asr-ı Kacar. Çev. Simin Fasihi, Meşhed.
Lanezowsky, G. (1353). Rekabet-i Rusya ve garb der İran. Çev. İsmail Rain, Tehran.
Lesueur, E. (1368). Nüfuz-u İngiliziha der İran (terc. Muhammed Bakır Ahmedi Terşizi), Tehran.
Markham, C. R. (1364). Tarih-i İran der Devre-i Kacar. Çev. Mirza Rahim Ferzane, Losangeles.
Mehdevi, A. H. (1379). Tarih-i Revabıt-i Harici-i İran. Tehran.
Mekki, H. (1369). Mirza Taki Han Emir-i Kebir, Tehran 1369.
Merağayi, H. Z. (1344). Seyehatname-i İbrahim Bey, Tehran.
Mir Ahmedi, M. (1363). “Nüfuz-i İktisadi ve Siyasi-i Alman der İran,” Mecelle-i Danişekde-i Edebiyat ve Ulum-i İnsani III, Daneşgah-ı Firdevsi, Meşhed.
Mohdevi, A. H. (1379). Tarih-i Revabıt-i Harici-i İran, Tehran.
Mostevfi, A. (1371). Şerh-i Zendegânî-i Men ya Tarih-i İçtimai ve İdari-yi Devre-i Kacariye, Tehran.
Muhammed Hasan Han, (1291). Salname-i Devlet-i Aliye-i İran, Tehran.
Nasır, S. T. (1363). İran der Berhord-i ba-isti‘mârgiran. Tehran.
Nevai, A. (1372). “Mehd-ı Ulya Cihan hanım,” Tarih-i Muasır-ı İran V, Tehran.
Nikitine, B. (1326). Hatırat ve sefername. Çev. Ali Muhammed Ferevşi, Tehran.
Robino, (1350). Vilayat-ı Darülmerzi-i Gilan (terc. Cafer Hamamizade), Tehran.
Ruşen, M. (1352). Vekayi-i Ferec. Reşt.
Safai, İ. (1352). Ayine-i tarih, Tehran.
Safevi, R. (1308). İktisad-i İran. Tehran.
Sipihr, M. T. (1273). Nasihü’t-tevarih I-II. Tehran.
Stuart, C. (1854). Journal of a Residence in Northern Persia and the Adjecent Provinces of Turkey. London.
Sudager, M. R. (1342). Rüşd-i Sermayedaran der İran. Tehran.
Şirazi, F. H. (1312). Asar-i Acem. Bombay.
Timuri, İ. (1332). Asr-i Bihaberi ya Tarih-i imtiyazat der İran. Tehran.
Vekili, R.(1345). Tarih-i Irak-i Acem, Ferheng-i İran-ı Zemin II. Tehran.
Wilson, A. (1928). The Persian Golf, London.
Wright, D. (1977). The English Amongst the Persians During the Qajar Period, 1787–1921. London.
Wright, D. (1361). Nakş-ı İngiliz der İran (terc. Feramurz Feramurzi), Tehran.