Cihan YALVAR

5718

DEŞT-İ KIPÇAK’TA MOĞOL HAKİMİYETİ VE KUMAN-KIPÇAKLAR

XIII. yüzyıl başlarında Cengiz Han’ın Büyük Moğol İmparatorluğu’nu kurmasının ardından Cebe ve Sübütey komutasındaki Moğol ordusunun hedeflerinden birisi de Deşt-i Kıpçak olmuştur. Moğol ordusu, İrtiş’ten Karpatlar’a kadar uzanan bu geniş sahaya geldiklerinde karşılarında Kuman-Kıpçaklar’ı bulmuşlardır.1223 yılında yapılan Kalka Savaşı sonucunda Kuman-Kıpçaklar, yüz elli yıldan beri egemen oldukları bölge içerisinde en ağır darbeyi Moğollar’dan almışlardır. Moğolların Deşt-i Kıpçak’ta ki zaferinden sonra Kuman-Kıpçaklar’dan bazı gruplar Altın Orda Devleti’ne tabi olmuş, bazı gruplar da Balkanlara ve İtil Bulgarları’nın topraklarına göç etmek zorunda kalmışlardır. Altınorda Devleti’nde önemli görevler alan Kuman- Kıpçaklar aynı zamanda bu devletin Türkleşmesinde de önemli rol oynamışlardır. II. Kıpçak Seferi sonucunda Balkanlara göç etmek zorunda kalan Kuman-Kıpçak grupları ise Osmanlı Devleti’nden önce Balkanların Türkleşmesini sağlayarak, bölgede kurulan Bulgar ve Romen devletlerinde önemli roller üstlenmişlerdir. Altın Orda Devleti’nin kurulmasından sonra da bölgenin ismi Deşt-i Kıpçak olarak kalmış ve Batu Han soyundan gelenler Kıpçak Hanı olarak isimlendirilmişlerdir. Bu makalede Moğol ordularının Deşt-i Kıpçak bölgesini hakimiyet altına alması ve hakimiyet mücadeleleri esnasında Moğollar ile Kuman- Kıpçaklar arasında gelişen münasebetler ele alınacaktır. 
Anahtar Kelimeler:

Moğollar, Altınorda, Kuman-Kıpçaklar, Kalka Savaşı, Deşt-i Kıpçak

MONGOL DOMINANCE TO DESHT-I QIPCHAQ AND CUMAN-KIPCHAKS

After establishment of the Grand Mongol Empire by Genghis Khan at the beginning of the thirteen century, one of the targets of the Mongol army under the command of Jebe and Subutai became the Desht-i Qipchaq. When the Mongol army came to this wide area, extending from Irtysh River to the Carpathian Mountains, they encountered the Cuman-Kipchaks. As a result of the Battle Of Kalka in 1223, the Cuman-Kipchaks took the heaviest blow from the Mongols in the region they have been ruling since one hundred and fifty years. After the victory of the Mongols in the territory of Cuman-Kipchaks, some groups were submitted to the Golden Horde and some groups had to migrate to the lands of the Balkans and the Volga Bulgarians. Cuman-Kipchaks who took important missions in the Golden Horde, also played an important role in the Turkification of this state. Some group of Cuman-Kipchaks which had to migrate to the Balkans after the defeat they had suffered as the result of the second Kipchak campaign have played an important role in the Bulgarian and Romanian states established in the region by providing the Turkification of the Balkans before the Ottoman Empire. After establishment of the Golden Horde, the name of region was also known as Desht-i Qipchaq and those who came from Batu Khan’s dynasty were named Khan of Kipchak. In this article the relation of the Mongols and Cuman-Kipchaks will be dealt during domination of Mongol armies Desht-i Qipchaq region and during the domination struggles. 
Keywords:

Mongols, Golden Horde, Cumans-Kipchaks, Battle Of Kalka, Desht-i Qipchaq,

PDF

___

  • AHİNCANOV, Sercan M., Türk Halklarının Katalizör Boyu Kıpçaklar, 2. Baskı, Selenge Yayınları, çev.Kürşat Yıldırım, İstanbul 2014.
  • ARAT, Reşit Rahmeti, ‘’Kıpçak’’, İA, C.VI. , Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1977, s. 713-716.
  • AYAN, Ergin, Plano Carpini’nin Moğolistan Seyahatnâmesi (1245-1247), Gece Kitaplığı, 2015.
  • BAHADIR HAN ,Ebu’l Gazi, Şecere-i Türki (Türklerin Soy Ağacı), çev. Rıza Nur, Sad. Yunus Yiğit, İlgi Kültür Sanat, İstanbul 2009.
  • BARTHOLD, V.V. , Moğol İstilasına Kadar Türkistan, haz. Hakkı Dursun Yıldız, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1990.
  • ________________, Orta-Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, yay. haz. Kâzım Yaşar Kopraman-İsmail Aka, çev. Râgıp Hulusi Özdem, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2006.
  • CAFEROĞLU,Ahmet, ‘’Altın Orda Türk İlleri ve Çağatay Türkçesi, Gelişmesi, Kaynakları ve Karakteri’’, Türkler, C. VIII. , Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek ve Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, 2002 Ankara, s. 819-830.
  • CÜVEYNİ, Alaaddin Ata Melik, Tarih-i Cihan Güşa, çev. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2013.
  • D’OHSSON, Abraham Constantın Mouradgeo, Moğol Tarihi, Yay. Haz. Ekrem Kalan, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2014.
  • ECKHART, F. , Macaristan Tarihi, çev. İbrahim Kafesoğlu, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1949.
  • FAHREDDİN, Rızaeddin, Altın Ordu ve Kazan Hanları, çev. İlyas Kamalov, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2003.
  • GERDİZİ, Ebu Said Abdülhay Bin Dahhak Bin Mahmud, Tarih-i Gerdizi, Yay. Abdülhay Habibi, Şaphane-i Armağan, hş 1347.
  • GOLDEN, Peter B. , Türk Halkları Tarihine Giriş, çev. Osman Karatay, 5. Basım, Ötüken,, İstanbul 2014.
  • GÖKBEL, Ahmet, Kıpçak Türkleri (Siyasi ve Dini Tarihi), Ötüken, İstanbul 2000.
  • _______________ , ‘’Kıpçaklar- Kumanlar’’, Türkler, C. II. , Ed. Hasan Celâl Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Ankara 2002, s.729-752.
  • GROUSSET, Rene, Bozkır İmparatorluğu Atilla-Cengiz Han- Timur, çev. M. Reşat Uzmen, Ötüken, İstanbul 1996.
  • KAFALI, Mustafa, Altın Ordu Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayın No:2085, Edebiyat Fakültesi Maatbası, İstanbul 1976. ______________, ‘’Deşt-i Kıpçak ve Cuci Ulusu’’, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S. 25, İstanbul 1971, s. 179-188.
  • _______________, ‘’Batu Han’’, DİA, C.V, Türkiye Diyanet Vakfı, 1992 Ankara, s.208-210.
  • _______________, ‘’Cuci Ulusu ve Ak-Orda (Altın-Orda), Gök-Orda Hanlıkları, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S. 24, İstanbul 1970, s. 59-68.
  • KAFESOĞLU, İbrahim, Türk Milli Kültürü, 30. Basım, Ötüken, İstanbul 2010.
  • KEMALOĞLU, İlyas, Altın Orda ve Rusya Rusya Üzerinde Türk-Tatar Etkisi, Ötüken, İstanbul 2015.
  • __________________, Moğolların Kafkasya Politikası, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2003.
  • __________________, ‘’ Büyük Moğol İmparatorluğu’’, Ed. Hayrunnisa Alan ve İlyas Kemaloğlu, Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları, Ötüken, İstanbul 2016, s. 29-67.
  • KILDIROĞLU, Mehmet, Kırgızlar ve Kıpçaklar IX. Asrın ikinci yarısından XVI. Asra kadar Kırgızlar ve Kıpçakların etno-siyasi ilişkileri, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2013.
  • KLYAŞTORNIY, S. G. , ‘’Kimekler ve Kıpçaklar’’, Tartarica Atlas, çev. İlyas Kemaloğlu, Tataristan Cumhuriyeti Ş. Mercani Tarih Enstitüsü, Tataristan Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim Bakanlığı, Kazan, Moskova, St. Petersburg, İstanbul 2017, s. 140-157.
  • KUMEKOV, Bolat, ‘’Kıpçak Hanlığı’’, çev. Aydos Şalbayev, Türkler, C. II, Ed. Hasan Celâl Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 776-784.
  • KURAT, Akdes Nimet, IV.-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, 2. Baskı, Murat Kitabevi Yayınları, Ankara 1992.
  • __________________, Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917’ye Kadar, 4. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1999.
  • ____________________, Peçenekler, yay haz. Ahsen Batur, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2016.
  • KAŞGARLI, Mahmud, Divânu Lugati’t Türk, haz. Ahmet Bican Ercilasun- Ziyat Akkoyunlu, 2. Baskı, Türk Dil Kurumu, Ankara 2015.
  • KUMRU, Nurdan, P. V. Golubovskiy ve Eseri: Peçenegi, Torki i Polovtsı Do Naşestviya Tatar: (Moğol İstilasına Kadar Peçenekler, Uzlar ve Kuman-Kıpçaklar (Tercüme- Tahlil), T. C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2016.
  • NİUÇA TOBÇA’AN, Manghol-un, Moğolların Gizli Tarihi, çev. Ahmet Temir, 3. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1995.
  • ÖGEL, Bahaeddin, Türk Mitolojisi, I. Cilt, 5. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2010.
  • _______________, İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, 3. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1988.
  • ÖZYETGİN, A. Melek Özyetgin, KEMALOĞLU, İlyas, Altın Orda Hanlığına Ait Resmi Yazışmalar, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2017.
  • ÖZYETGİN, Melek, ‘’Altın Ordu Hanlığı’nın Resmi Yazışma Geleneği’’, Türkler, C. VIII. , Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek ve Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, 2002 Ankara, s. 819-830.
  • HACI, Ötemiş, Çengiz-name, haz. İlyas Kemaloğlu, 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2014.
  • RASONYİ, Laszlo, Tarihte Türklük, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1971.
  • SAFRAN, Mustafa, ‘’Kumanlar-Kıpçaklar’’, Türkler, C.II. , Ed. Hasan Celâl Güzel, Kemal Çiçek ve Salim Koca, Ankara 2002, s. 785-792.
  • ŞEŞEN, Ramazan, İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2001.
  • TAŞAĞIL, Ahmet, Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları (M.Ö. III.- M.S. X. asır), Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2016.
  • ______________, Kök Tengri’nin Çocukları, 5. Baskı, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2015.
  • TIESENHAUSEN, W. DE, Altınordu Devleti Tarihine Ait Metinler, çev. İsmail Hakkı İzmirli, Maarif Maatbası, İstanbul 1941.
  • TOGAN, A. Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş, 3. Baskı, Enderun Kitabevi, İstanbul 1981.
  • VERNADSKY, George, Moğollar ve Ruslar, çev. Eşref Bengi Özbilen , 2. Baskı, Selenge Yayınları, İstanbul 2015.
  • YAKUBOVSKİY, A. Yu. , Altın Ordu ve Çöküşü, çev. Hasan Eren, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1992.
  • YÜCEL, Mualla Uydu, ‘’Kıpçaklar’’, DİA, C. XXV. , Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara 2002, s. 420-421.
Yeditepe Üniversitesi Tarih Bölümü Araştırma Dergisi-Cover
  • Başlangıç: 2016
  • Yayıncı: Yeditepe Üniversitesi
Arşiv
Sayıdaki Diğer Makaleler

RUSYA’DA DEVRİM, MUHACİRLER VE EKBER KAZIM MUĞAN

Hakan ERTUĞRAL

DEŞT-İ KIPÇAK’TA MOĞOL HAKİMİYETİ VE KUMAN-KIPÇAKLAR

Cihan YALVAR

MELİKŞAH İLE HASAN SABBAH’IN MEKTUPLAŞMASI MESELESİ

Mehmet ÇALIŞKAN

MERÂGA RASADHANESİ’NDE GÖKBİLİM ÇALIŞMALARI: ZÎC-İ İLHÂNÎ

Aykut KAR

II. MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE MALİYE NEZARETİNDE TENSİKAT, MEMURLARIN TEPKİSİ VE YENİ TEŞKİLAT YAPISI

Nursel MANAV