MUTEZİLE ÂLİMİ KÂ’BÎ’NİN KELÂMCILIĞI VE TEVHÎD KONUSUNDAKİ GÖRÜŞLERİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Mu‘tezile’nin Bağdat ekolüne mensup bir kelâm bilgini olan Kâ‘bî,Basra ve Bağdat gibi ilim merkezlerinde bulunduktan sonra birsüre Horasan’da yaşamıştır. Mu‘tezile içinde reislik derecesine ulaşanKâ‘bî, bir misyon gereği Horasan’a gitmiş ve bölgede Mu‘tezilîgörüşlerin yayılmasını sağlamıştır. Bu yüzden özelde Ka‘bî’nin,genelde Mu‘tezile’nin kelâmî görüşleri İmam Mâtürîdî tarafındaneleştiriye tabi tutulmuştur. Öte yandan Kâ‘bî’nin kaleme aldığı birçokeser arasından en önemlisi olan Kitâbu’l-maḳālât, Eş‘arî’ninMaḳālât’ının da kaynakları arasında yer almıştır.Esasında müstakil bir eser olan, fakat daha sonra Ka‘bî tarafındanKitâbu’l-maḳālât’ın beşinci bölümü yapılan ‘Uyûnü’l-mesâʾilve’l-cevâbât isimli eseri, kelâmî polemiklere yer verdiği önemli bireseridir. Ağırlıklı olarak varlık konusunu ele alan bu eser, bilgi vesıfat konularını da ihtiva etmektedir Burada Kâ‘bî, sıfat anlayışınınçerçevesini ortaya koyarak tevhîd algısını ve bununla ilgili delilleriaçıklamaktadır.Bu makalede genel olarak Kâ‘bî’nin kelâmî yöntemi, temel görüşlerive Mu‘tezile içindeki rolü ele alınmış, özelde ise tevhîd ilkesi hakkındakidüşünceleri ‘Uyûnü’l-mesâʾilve’l-cevâbât adlı eseri üzerindendeğerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Kelâm, Mu‘tezile, Kâ‘bî, Mâtürîdî, Tevhîd, ‘Uyûnü’l- mesâ’il

A REVIEW ON THE SCHOLARHIP OF MU‘TAZILĪ THEOLOGIAN AL-KA‘BĪ REGARDING HIS VIEWS ON TAWHĪD

Al-Ka‘bī is a theologian of the Baghdad Muʿtazila School, who livedmostly in Khorasan after being in the scholarly circles of Basraand Baghdad. Being one of the eminent scholars of Mu‘tazila, hetravelled to Khorasan as a mission to spread theMu‘tazilī viewsin the region. For, al-Māturīdī’s general criticism on the Mu‘tazilausually targets al-Ka‘bī. On the other hand, the most importantwork of al-Kaʿbīamong many, Kitāb al-Maqālāt, was also among thesources ofal-Ash‘arī’s Maqālāt.Authored primarily as a separate work, ‘Uyūn al-masā’ilwa’ljawābātis on the theological polemics that soon incorporated asthe fifth chapter of his Kitāb al-Maqālāt. Though it mainly holds discussions on existence, it also includes different topics onknowledge and divine attributes. In his work, al-Ka‘bī examines theMu‘tazila perception of tawhid by framing the understanding ondivine attributes and explaining his proofs on it.In this article, al-Ka‘bī’s method of Kalām in general, his principalviews and his role in the Mu‘tazila have been taken into accountand his elaboration of the tawhid principle has been analysed inaccordance to his work ‘Uyūn al-masā’ilwa’l-jawābāt.Keywords:.

Keywords:

Kalām, Mu‘tazila, al-Ka‘bī, al-Māturīdī, Tawhīd, ‘Uyûn almasā’il,

PDF

___

Abdülhamit, İrfan Fettâh, “Eş‘arî, Ebü’l-Hasan”, DİA, c. 11, İstanbul 1995, s. 444- 447.
Acar, Ayşe Neslihan, Ebu’l-Kâsım el-Kâ’bî’nin Makâlât’ında Mu’tezileyi Ele Alış Şekli Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2006.
Akın, Murat, Basra ve Bağdat Mu’tezile Ekolleri (Şahıslar ve Görüş Ayrılıkları) Sonçağ Yayınları, Ankara 2017, 367 s.
Arpaguş, Hatice, “Bağdat Mu‘tezile Ekolü: Kâ‘bî Örneği”, İslam Medeniyetinde Bağdat (Medînetü’s-Selâm) Uluslararası Sempozyum, 07-08-09 Kasım 2008, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, İslam Tarihi ve Sanatları Bölümü, 2011.
Aydınlı, Osman, Akılcı Din Söylemi: Farklı Yönleriyle Mu’tezile Ekolü, Hitit Kitap Yayınevi, Ankara 2010, 390 s.
Aydınlı, Osman, İslam Düşüncesinde Aklîleşme Süreci: Mu’tezile’nin Oluşumu ve Ebü’l-Hüzeyl Allâf, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2001.
Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit el-Hatîb, Târîhu Bağdâd, Thk. Mustafa Abdülkadir Atâ, y.y. Beyrut 1996, 14 Cilt.
Bağdâdî, Ebû Mansur Abdülkahir b. Tahir b. Muhammed Temimi Abdülkahir, el- Farḳ beyne’l-fıraḳ, Thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid, Dârü’t-Türas, Kahire ts. 366 s.
Bebek, Adil, “Kâ‘bî”, DİA, c. 24, İstanbul 2001, 27.
Çelebi, İlyas, “Lütuf”, DİA, c. 27, İstanbul 2003, 27: 239-241.
Çelik, Taha, Ebu’l-Kasım el-Kâ‘bî ve Kabûlü’l-Ahbâr ve Ma’rifetü’r-Ricâl İsimli Eseri, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2009, 89 s.
Eş’ârî, Ebu’l-Hasen, İlk Dönem İslam Mezhepleri, Trc. Mehmet Dalkılıç-Ömer Aydın Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2005.
Gölcük, Şerafettin, “Hayyât, Ebü’l-Hüseyin”, DİA, c. 17, İstanbul 1998, s. 103-105. İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şehabeddin Ahmed, Lisânu’l-mîzân, Thk. Abdülfettâh Ebû Ğudde, y.y. Beyrut 2002, 4 Cilt.
İbn Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed b. Ebu Yakub İshak, el-Fihrist, Thk. Yusuf Ali Tavil, y.y. Beyrut 1996.
İbnu’l-Esîr, Ebu’l-Hasan Ali b. Ebu’l-Kerem Muhammed b. Abdülkerîm, el-Lubâb fî Tehzîbi’l-Ensâb, y.y. Beyrut 1980.
Kâ‘bî, Ebü’l-Kasım Abdullah b. Ahmed b. Mahmud el-Belhi, Fażlü’l-iʿtizâl ve tabaḳātü’l- Muʿtezile, Thk. Fuad Seyyid, ed-Darü’t-Tunisiyye, Tunus 1974.
Kâ‘bî, Ebü’l-Kasım Abdullah b. Ahmed b. Mahmud el-Belhi, Kitâbu’l-Maḳālât ve ma‘ahu ʿUyûnü’l-mesâʾil ve’l-cevâbât, Thk. Hüseyin Hansu-Racih Kurdi, Abdülhamid Kurdi, Kuramer, İstanbul; Darü’l-Feth, Amman 2018.
Kâ‘bî, Ebü’l-Kasım Abdullah b. Ahmed b. Mahmud el-Belhi, Kitâbü’l-Aḫbâr fî maʿ-rifeti’r-ricâl, Thk. Hüseyin Hansu, Kuramer, İstanbul; Darü’l-Feth, Amman 2018.527 s.
Kâ‘bî, Ebü’l-Kasım Abdullah b. Ahmed b. Mahmud el-Belhi, ʿUyûnü’l-mesâʾil ve’l- Cevâbât, Darü’l-Hamid, Amman 2014, 148 s.
Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan b. Ahmed, Şerḥu’l-uṣûli’l-ḫamse, haz. Ahmed b. el-Hüseyin b. Ebi Haşim Mankdim, thk. Abdülkerim Osman, Mektebetü’l- Vehbe, 2. bs., Kahire 1988.
Kādî Abdülcebbâr, İmadüddin Ebi’l-Hasen Abdülcebbar b. Ahmed, Fażlü’l-iʿtizâl ve tabaḳātü’l-Muʿtezile, Nşr. Fuad Seyyid, ed-Darü’t-Tunisiyye, Tunus 1974, 451 s.
Kalaycı, Mehmet, Tarihsel süreçte Eşarilik-Mâtüridîlik İlişkisi Ankara Okulu, Ankara 2013, 384 s.
Kaplan, Yunus, Horasan Mu‘tezilesi ve Ebu’l-Kâsım el-Kâ‘bî’nin Hayatı, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2006.
Keskin, Mehmet, “Ehl-i Sünnet ve Mu’tezile Maḳālât Geleneği: el-Eş‘arî ve el-Belhî Örneği”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2014, S. 27.
Koçoğlu, Kıyasettin, Mâtürîdî’nin Mu‘tezile’ye Bakışı, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2005.
Koloğlu, Orhan Şener, “Kâdı Abdülcebbâr’a Göre İmâmiyye Fırkaları: Mu’tezilî Maḳālât’tan Bir Kesit”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2003, S. 12/2, s. 203-255.
Lâmişî, Ebü’s-Senâ (Ebü’l-Mehâmid) Mahmûd b. Zeyd, et-Temhîd li-ḳavâʿidi’ttevḥîd, Thk. Abdülmecid Türki, Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, Beyrut 1995.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd Mâtürîdî, Kitâbü’t-Tevhîd, Thk. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi, İsam yayınları, Ankara 2003, 718 s.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd Mâtürîdî, Kitabü’t- Tevhid Tercümesi, Trc. Bekir Topaloğlu, İsam Yayınları, Ankara 2002, 532 s.
Musahan, Ali Yıldız, “Maveraünnehir Bölgesinde Mu‘tezile-Matüridi Etkileşimi”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2015, S. 28/1, s. 185-220.
Musahanov, Yuldus, Maturidi’nin Mu’tezile Eleştirisi (Ebu’l-Kasım el-Kâ‘bî el-Belhi Bağlamında), Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2009, 185-220.
Özen, Şükrü, “IV. (X.) Yüzyılda Maveraünnehir’de Ehl-i Sünnet-Mu’tezile Mücadelesi ve Bir Ehl-i Sünnet Beyannamesi”, İslâm Araştırmaları Dergisi 2003/9 (2003): 49-85.
Özen, Şükrü, “Mâtürîdî”, DİA, c. 28, İstanbul 2003, 146-151.
Safedî, Ebü’s-Selahaddin Halil b. Aybek b. Abdullah, el-Vâfi bi’l-vefeyat, i’tena Muhammed Adnan Bahit, Mustafa Hıyari, V, Franz Steiner Verlag, Beyrut 1993, 24. Cilt, s.469
Topaloğlu, Bekir, “Hudûs”, DİA, c. 18, İstanbul 1998, 304-309.
Watt, William Montgomery, İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri, Trc. Ethem Ruhi Fığlalı, Umran Yayınları, Ankara 1981, 427 s.