Muhammed Meşhud HAKÇIOĞLU, Muhammed Şehit HAKÇIOĞLU

Sarf İlmi ve Bazı Âyetlerin Açıklanması Bağlamında Bu İlmin Önemi Üzerine Bir İnceleme

Arapça’nın temel disiplinlerinden biri olan sarf/morfoloji, kendi sistemi içerisinde ortaya koyduğu kaideler bağlamında kelime yapısındaki değişiklikleri açıklamayı hedefleyen bir ilimdir. Kelimenin yapısındaki asıl ve zâid harfleri tespit ederek bu harflerin sahîh ya da illetli olup olmadığı gibi kelime biçimini, çatısını, kipini ve buna bağlı olarak anlamsal yansımalarını açıklamaya çalışır. Ortaya koyduğu kurallar ışığında sözcüğün yapısındaki değişimlerin tespitine yoğunlaşmakla beraber, bu değişimlere bağlı olarak meydana gelen anlam inceliklerini de ele alır. Sarf ilminin ortaya çıkışı nahiv ilminin ortaya çıkış serüveniyle doğrudan bağlantılıdır ve her ikisi Arapça ilminin iki temel yapı taşını oluşturmaktadır. Dilbilimsel araştırmaların ortaya çıktığı erken dönemden itibaren, kelimenin yapısıyla ilgili açıklama ve tahlillerin kaynaklarda çokça yer alması, gerek dinî gerekse edebî metinlerin anlaşılmasında sarf ilminin ehemmiyetini ortaya koymaktadır. Bununla beraber sarf ilminin, müfessirin bilmesi zorunlu ilimler kategorisinde sayılıp sayılmayacağıyla ilgili metodolojik düzeyde bir ittifakın olduğu söylenmese de tefsir için bu ilmin ehemmiyeti hususunda bilginler hemfikirdirler. Sarf ilmi, bazı çağrışımlarının ortaya çıkarılmasında ve kesin anlamlarının açıklığa kavuşturulmasında nahiv ilminden az olmayan bir öneme sahiptir. Zira morfolojik yapı âyetlerin içeriğini açıkladığından bu ilimde derinleşmek Kur’ân-ı Kerîm’deki bazı i‘câz yönlerin anlaşılmasına yardımcı olur. Bazen gramer kuralına aykırı görünen bir kullanım, düşünmeyi ve o kullanımdaki i‘câz yönünü araştırmayı gerektirir. Kelimenin yapısı ve kullanımı iyice araştırıldığında ilâhî buyruğun gayesi çok iyi anlaşılmaktadır. Kur’ân-ı Kerîm’in dil üslubu bütün lehçeler, dilsel kullanımlar ve lugatların fevkindedir. Bir kelimede dilbilgisi kurallarına uyulmaması ve bu kurallara uygun olarak akışın olmaması, üzerinde düşünülmesi gereken bir konudur. Bu durum, Kur’ân-ı Kerim’in i‘câz yönlerini açıklamada yardımcı olan faktörlerdendir. Zira Kur’ân-ı Kerim yapılarından bazılarının ilk bakışta gramer veya morfolojik kuralı ihlal ettiği zannedilse de iyice bakıldığında âyetlerin siyâk ve sibakından bir maksat ve gaye için gerçekleştiği açıkça anlaşılmaktadır. Bu yönüyle sarf ilmi, diğer ilimlerle ilgilenen âlimler için önemli olduğu gibi müfessirler için de önem arz etmektedir. Müfessirler, dilbilimin diğer disiplinleri gibi kelime yapısını analiz ederek biçimsel bazı özellikleri ortaya çıkaran sarf ilminden de büyük ölçüde yararlanmışlardır. Nitekim en doğru manaya ulaşma gayesiyle muşkil ve müşterek kelimeler arasındaki farklılıkları bu ilim sayesinde ortaya koyabilmişlerdir. Ayrıca bu ilmin kaidelerinden istifade ederek kelimenin türev/iştikâk ve yapı/siğa şeklindeki biçimsel özelliklerinden mananın inceliklerini kavrayabilmişlerdir. Zira bu ilim, kelimede bulunan birçok mânâyı ve farklı yönleri gösterebilmektedir. Kelimenin isim veya fiil olup olmadığı, değişim açısından ne olduğu bu ilim ile bilinir. Kur’ân-ı Kerîm’in tefsirinde sarf ilminin kaidelerini önemli kılan etkenlerin başında; lafızlardaki yapısal farklılığın âyetin i‘râbını etkilemesidir. Cümle bağlamında gramer yönünü etkileyen kelime yapısı, bazı anlam farklılığına da yol açmaktadır. Aynı şekilde kelimede anlam ve yapı değişikliğine yol açan harekeler de manayı etkilemektedir. Çünkü kelimenin taşıdığı harekeler kelimenin hangi kalıpta olduğunu dolayısıyla hangi manayı ifade ettiğini gösterir. Ayrıca kelimedeki harflerin artması yapı ve anlamın artmasına neden olur. Bu ilmi bilmeyen biri kelimenin ism-i fail mi, ism-i mef‘ûl mu olduğunu veya fiilin müteaddi mi, lâzım mı olduğunu veya sarf ilmiyle ilgili diğer konuları bilemediğinden kast edilen manayı anlayamaz ve kastedilmeyen yanlış anlamlar verir. Dolayısıyla morfoloji, Arap dilinin önemli bir dalıdır ve âlimler tarafından bu ilme büyük ilgi gösterilmiştir. Bu çalışmada sarf ilminin ortaya çıkışı ve bazı âyetler bağlamında bu ilmin manaya etkisi konusu ele alınmaya çalışılacaktır. Çalışmada ilk olarak sarf ilminin tanımı, konusu ve doğuşu ele alınacak ardından morfolojik delalet bakımından bazı âyetler ele alınmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Arap Dili, Sarf İlmi, Kur'ân-ı Kerîm, Tefsir, Yapı

An Investigation on the Importance of this Science in the Context of Morphology and Explanation of Some Verses

Sarf, one of the basic disciplines of Arabic, is a science that aims to explain the changes in the word structure in the context of the rules it reveals in its system. It tries to explain whether these letters are authentic or ill-gotten by identifying the original and zaid letters in the structure of the word. In addition to focusing on the determination of the changes in the structure of the word in the light of the rules it has put forward, it also deals with the subtleties of meaning that occur depending on these changes. The emergence of the science of consumables/morphology is directly related to the emergence of the science of nahw and both constitute the two basic building blocks of Arabic science. Since the early period of linguistic research and studies, the fact that the explanations and analyzes about the structure of the word are abundant in the sources reveals the importance of the science of sarcasm in understanding both religious and literary texts. However, it cannot be said that there is a methodological consensus on whether the science of tafsir can be counted in the category of sciences that must be known by the commentator. The science of sarf plays no less than the science of nahw in revealing the connotations of the Qur'an and clarifying its precise meanings. Because the morphological structure explains the semantics of the verses, deepening in this science is an important factor in understanding some of the i'jaz aspects in the Qur'an. Sometimes a usage that seems contrary to the grammatical rule requires thinking and investigating the i'jaz aspect of that usage. When the structure and usage of the word are thoroughly investigated, the purpose of the divine command can be understood very well. Because breaking the rules of grammar in a word and lack of flow in accordance with these rules is an issue that needs to be considered. This is one of the factors that help explain the i'jaz aspects of the Qur'an. Because, although some of the structures of the Qur'an are thought to violate the grammatical or morphological rule at first glance, it is clearly understood that the verses were realized for a purpose and purpose when looked closely. In this respect, the science of saraf is important for scholars who are interested in other sciences, as well as for commentators. Commentators, like other disciplines of linguistics, have also benefited greatly from the science of saraf, which reveals some formal features by analyzing the word structure. As a matter of fact, with the aim of reaching the most correct meaning, they were able to reveal the differences between muskil and common words thanks to this science. In addition, by making use of the rules of this science, they were able to grasp the subtleties of meaning from the formal features of the word in the form of derivative/interference and structure/intention. Because this science can show many meanings and different aspects of the word. Whether the word is a noun or a verb and what it means in terms of change is known by this science. At the beginning of the factors that make the rules of the science of consumption important in the interpretation of the Qur'an; is that the structural difference in the words affects the action of the verse. The word structure, which affects the grammatical aspect in the context of the sentence, also causes some meaning differences. In the same way, the movements that cause changes in the meaning and structure of the word also affect the meaning. Because the movements of the word show what form the word is in and therefore what meaning it expresses. Therefore, morphology is an important branch of the Arabic language and scholars have shown great interest in this science. In this study, the emergence of the science of saraf and the effect of this science on meaning in the context of some verses will be tried to be discussed. In the study, firstly, the definition, subject and birth of the science of saraf will be discussed and then some verses will be tried to be discussed in terms of morphological indication.

Keywords:

Arabic Language, Quran, Tafsir, Morphology Science, Structure,

PDF

___

‘Ak, Hâlid b. Abdirrahmân. Usûlu’t-tefsîr ve kavâ‘iduh. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1994.
‘Âyid, Sâlih b. Huseyn. Nazarât luğaviyye f’il-Kur’âni’l-Kerîm. Suudi Arabistan: Dâru Kunûzi İşbilyâ, 3. Basım, 2004.
Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr. el-Beyân ve’t-Tebyîn. thk. Abdusselâm Hârûn. 4 Cilt. Kahire: Lecnetu’t-Te’lîf ve’t-Terceme ve’n-Neşr, 1949.
Cevziyye, İbn Kayyim. İ‘lâmu’l-muvakki‘în ‘an Rabbi’l-‘Alemîn. thk. İsâmuddîn es-Subâtî. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1994.
Curcânî, Ali b. Muhammed es-Seyyid eş-Şerîf. Mu‘cemu Te‘rîfât. thk. Muhammed Sıddîk el-Minşâvî. Kahire: Dâru’l-Fedîle, ts.
Decnî, Abdulfettâh. fi’s-Sarfi’l-‘Arabî. thk. Abdusselâm Hârûn. Kuveyt: Mektebetu’l-Felâh, 2. Basım, 1983.
Enbârî, Kemâluddîn Ebu’l-Berekât. el-İnsâf fî mesâili’l-hilâf beyne’n-nahviyyîn: el-Basriyyîn ve’l-Kûfiyyîn. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikir, ts.
Endelüsî, Ebû Hayyân. İrtişâfu’d-darab min lisâni’l-‘arab(ciltleri birleştirilmiş hali). thk. Receb Osman Muhammed, Abduttevvâb Ramazân. 5 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1998.
Enîs, İbrâhîm. Delâletu’l-elfâz. Mısır: Mektebetu’l-İncelû, 7. Basım, 1992.
Esterâbâdî, Radiyyuddîn Muhammed b. el-Hasen. Şerhu’ş-Şâfiye. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. Bayrut: Dâru’l-Kutubi’l-’İlmiyye, 1982.
Fârisî, Ebû Ali Hasan b. Ahmed. et-Tekmile. thk. Hasan Şazelî Ferhûd. Suudi Arabistan: Câmi‘atu’r-Riyâd, 1981.
Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd. Kitâbu’l-muzekker ve’l-muennes. thk. Mustafa Ahmed ez-Zerkâ. Haleb: el-Matba‘atu’l-‘İlmiyye, 1345.
Hassân, Temmâm. el-Luğatu’l-‘Arabiyye ma‘nâhâ ve mebnâhâ. Ürdün: Dâru’s-Sekâfe, 1994.
Hassân, Temmâm. el-Usûl. ed-Dâru’l-Beydâ: Dâru’s-Sekâfe, 1401.
Helvânî, Muhammed Hayr. el-Mufassal fî târîhi’n-nahvi’l-‘Arabî. Bayrut: Muessesetu’r-Risâle, 1979.
Hindâvî, Hasan. Menâhicu’s-sarfiyyîn ve mezâhibuhim fi’l-karneyn es-sâlis ve’r-râbi‘ mine’l-hicre. Dimeşk: Dâru’l-Kalem, ts.
Husran, Abdullah. Merâhilu tetavvuri’d-dersi’n-nahvî. İskenderiye: Dâru’l-Ma‘rife el-Câmi‘iyye, 1993.
İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân. el-Munsif fî şerhi tasrîfi’l-Mazinî. thk. İbrahim Mustafa, Emin Abdullah. Mısır: Mektebetu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1954.
İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân. et-Tasrîfu’l-Mulûkî. thk. Deyzîra Sekâl. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, 1998.
İbn Fâris, Ebu’l-Hasan Ahmed. Mu‘cemu mekâyîsi’l-luğa. thk. Abdusselâm Hârun. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikir, 1979.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh. el-Maʿârif. thk. Servet Ukâşe. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, ts.
İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b Yezîd el-Kazvînî. Sunenu İbn Mâce. thk. ‘İmâd Tayyâr vd. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle Nâşirûn, 2017.
İbn Mâlik, Cemâluddîn Muhammed b. Abdillah. Şerhu’l-Kâfiye eş-şâfiye. thk. Abdulmun‘im Ahmed Herîdî. 4 Cilt. Mekke: Merkezu’l-Bahsi’l-‘İlmî, 1982.
İbn Mâlik, Cemâluddîn Muhammed b. Abdillah. Teshîlu’l-fevâid ve tekmîlu’l-mekâsid. thk. Muhammed Kamil Berekât. Mısır: Dâru’l-Kâtibi’l-‘Arabî, 1968.
İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemaluddîn el-Ensârî. Lisânu’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 1967.
İbn ‘Usfûr, Ali b. Mu’min. el-Mumti‘ fi’t-tasrîf. thk. Fahruddin el-Kabâve. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Me‘rife, 1987.
İbnu’l-Arabî, Ebû Bekir. Ahkâmu’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ali el-Becâvî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 2000.
İbnu’l-Hâcib, Osmân b. Ömer. eş-Şâfiye fî ‘ilmi’t-tasrîf. thk. Hasan Ahmed Osmân. Mekke: el-Mektebetu’l-Mekkiyye, 1995.
İbnu’l-Kıftî, Cemâluddîn. İnbâhu’r-ruvât ʿalâ enbâhi’n-nuhât. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. 3 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, 1406.
İbnu’s-Serrâc, Ebû Bekr Muhammed b. Sehl. el-Usûl fi’n-nahv. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1985.
Kudat, Aydın. el-Behiyye fi’l-‘ileli’n-Nahviyye ve alakatihâ bi’d-dirâsâti’n-nahviyye. Ankara: Sonçağ Akademi, 2021.
Kudat, Aydın. Kırâatları Hüccetlendirmede Dilbilim Olgusu. Ankara: Sonçağ Akademi, 2020.
Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘ li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed İbrâhîm el-Hafnavî - Mahmûd Hâmid Osman. 12 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2010.
Lugavî, Ebu’t-Tayyib. Merâtibu’n-nahviyyîn. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, ts.
Mukerrem, Abdu’l-‘Âl Sâlim. el-Halkatu’l-mefkûde fi’n-nahvi’l-‘Arabî. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1993.
Mübârek, Mâzin. “Sarf ilminin tarihi ve kavramları üzerine”. çev. Rıfat Akbaş. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 45 (2019), 253-275.
Sâkî, Fâdil Mustafâ. Aksâmu’l-kelâmi’l-‘Arabî min haysu’ş-şekl ve’l-vazîfe. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1977.
Sâlih, Subhî. Dirâsât fî fıkhi’l-luğa. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 12. Basım, 1994.
Sevdi, Ali. “Lahn ve Tashih Literatürüyle İlgili Eserlerin Teşekkülü ve Arap Dilindeki Yeri”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 9/1 (2023), 211-237.
Sevdi, Ali. “Arap Dili Literatüründe Şiir Perspektifinde Taṣḥîf Ve Taḥrîf”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/2 (2022), 604-626.
Sîbeveyh, Ebû Bişr ‘Amr b. Osman. el-Kitâb. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 5 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 3. Basım, 1988.
Suleym, Ferîd b. Abdilazîz. el-Hilâfu’t-tasrîfî ve eseruh fi’l-Kur’âni’l-Kerîm: dirâse tahlîliyye. Suudi Arabistan: İmâm Muhammed b. Suûd İslâm Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1426.
Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân. Buğyetu’l-vu‘ât fî tabakâti’l-luğaviyyîn ve’n-nuhât. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1979.
Tantâvî, Muhammed. Neş’etu’n-nahv ve târîhu eşheri’n-nuhât. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, 2. Basım, 1995.
Ülgen, Emrullah. “Tefsir Metodolojisinde Sarf İlminin Yeri ve Önemi”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/1 (30 Haziran 2016), 101-116.
Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. Tefsîru’l-keşşâf an hakâiki ğavâmidi’t-Tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fi vucûhi’t-te’vîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2009.
Zerkeşî, Muhammed b. Abdillah. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Ebu’l-Fadl ed-Dimyâtî. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2006.
Zubeydî, Muhammed b. Hasan. Tabakâtu’n-nahviyyîn ve’l-luğaviyyîn. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, 2. Basım, 1984.