Câhiliye Dönemi Arap Şiirinde Mersiyenin İlk Örnekleri: Besûs Savaşı Çerçevesinde Mühelhil b. Rebîa’da Mersiye Teması

Bu çalışmamızda Câhiliye dönemi Arap şiirinin en önemli isimlerinden birisi olan Mühelhil b. Rebîa ve şiirlerindeki mersiye teması ele alınmıştır. Bu bağlamda ilk olarak şairin hayatını ele aldığımız başlık altında ismiyle ilgili aktarılan rivayetlerin değerlendirilmesi yapılmıştır. Daha sonra şairin hayatına dair genel bilgiler aktarılmıştır. Mühelhil, gençlik dönemini kadınlarla eğlence ortamlarında geçirmiştir. Kardeşi Küleyb’in öldürülmesi Mühelhil’in hayatında köklü bir değişime sebep olmuştur. Küleyb’in öldürülmesinden sonra eğlence hayatını terk eden Mühelhil, kardeşinin intikamını almak için mücadele etmiştir. Çalışmamızın birçok yerinde de temas ettiğimiz gibi Mühelhil’in şiirlerindeki ana tema kardeşi Küleyb için yazdığı mersiyelerden oluşmaktadır. Mersiye “bir kişinin ölümü üzerine duyulan acıyı ve üzüntüyü anlatmak ve ölen kişinin erdemlerini, iyi yönlerini dile getirmek maksadıyla ölen kişiyi methedecek şekilde yazılan şiirlere” denmektedir. Bu anlamda Arap şiirindeki ilk mersiye örneklerine Mühelhil b. Rebîa’da rastlamaktayız. Mühelhil mersiyelerinde kardeşinin katiline karşı tehditlere yer vermiştir. Bunun yanı sıra hamâse ve az miktarda da gazel söylemiştir. Mühelhil’in şiirlerinde ince duygular ve hüzün göze çarpmaktadır. Bu duygularla bezenmiş olan şiirleri yapmacıklıktan da uzaktır. Mühelhil’in şiirlerindeki metodu, kendisinden sonra gelen şairler tarafından da takip edildiği rivayet edilmektedir. Bu durum da Mühelhil’in şiir alanındaki yetkinliğini göstermektedir. Mühelhil’in şiirlerindeki diğer bir önemli tema ise Besûs Savaşı’dır. Kardeşi Küleyb’in öldürülmesi üzerine Bekr ve Tağlib kabileleri arasında başlayan ve çok uzun yıllar süren bu savaş Eyyâmu’l-ʻArab’ın da (Arap savaşları) en önemlilerinden birisi sayılmaktadır. Savaş, ismini Arap kültüründe أَشْأَمُ مِنَ البَسُوسِ “Besûs’tan daha uğursuz” şeklinde darb-ı mesele konu olan Besûs isimli bir kadından almaktadır. Besûs ile Mühelhil’in kardeşi Küleyb arasındaki problem, iki kabileyi karşı karşıya getirmiş ve savaşa sebep olmuştur. Kardeşinin ölümünden önce eğlenceyle vaktini geçiren Mühelhil, kardeşinin ölümüyle birlikte kendi hayatı için yeni bir döneme girmiştir. Mühelhil bir taraftan intikam duygusuyla hareket ederken diğer taraftan da bu duygularını şiirlerine yansıtmıştır. Mühelhil’in şiirlerini okuduğumuzda onun çok fazla heyecanlı olduğunu görürüz. Mühelhil’in kardeşi için yazdığı mersiyesi Câhiliyede gördüğümüz mersiye şiirleriyle benzerlik göstermektedir. Şiirlerinde gözyaşı ve savaş iç içe geçmiştir. Kimi zaman ifadelerde incelik ve duygusallık hakimken kimi zaman sert bir tarza büründüğünü görmekteyiz. Şair, şiirlerinde kardeşine seslendiğinde ve onun acısını hissettiğinde daha yumuşak bir üslup kullanırken; kardeşinin ölümünden, öcünün alınmasından ve düşmanlarından bahsederken ise ifadeleri bir anda sertleşebilmektedir. Araştırmamızın ilgili yerlerinde Mühelhil’in divanından mersiye örnekleri verilerek zikrettiğimiz bu hususlara dikkat çekilmeye çalışılmıştır. Mühelhil’in edebiyat kitaplarında dağınık olarak bulunan şiirleri ilk olarak Talâl Harb tarafından bir araya getirilerek yayınlanmış daha sonraları ise Antuvân Muhsin el-Kavvâl tarafından tahkik ve şerh edilmiştir. Zikri geçen her iki divan da araştırmamız boyunca kullanılmıştır Genel olarak şunu diyebiliriz ki, bu çalışmada Arap şiirinde mersiye türünün temellerini atan Mühelhil’in hayatı üzerinde durularak Eyyâmu’l-ʻArab’a dair özellikle de Besûs Savaşı’yla ilgili bazı bilgiler aktarılmıştır. Daha sonra Mühelhil’in Arap şiirindeki konumuna dikkat çekilmiş son olarak da şairin divanından mersiye örnekleri tespit edilerek Türkçe çevirileriyle birlikte bazı değerlendirmeler yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Arap Dili ve Belâgatı, Mühelhil b. Rebîa, Şiir, Besûs Savaşı, Mersiye

The First Elegy in Arabic Poetry in the Jahiliyyah: The Theme of Elegy in Muhalhil ibn Rabīʿa Within the Context of the War of Basus

This study has been discussed Muhalhil ibn Rabīʿa and elegy theme in his poems. There are different rumors and narrations about the name of Muhalhil ibn Rabīʿa. In the study, these narrations have been evaluated under the title of the poet's life. Muhalhil spent his youth in jollification with women. The murder of his brother Qulaib caused a radical change in his life. Muhalhil, who left jollification after the murder of Qulaib, struggled to revenge his brother. The main theme of Muhalhil's poems consists of elegies that he wrote for his brother Qulaib. The elegy is written poems in a way to praise the dead in order to express the pain and sadness of a person's death, to express the virtues and good aspects of the deceased, and one of the first examples in Arabic poetry is found within Muhalhil ibn Rabīʿa. Muhalhil mentioned threats against his brother's murderer in his elegies. In addition to this, he wrote hamâse and a few ghazal Muhalhil’s poems have remarkably emotions and sadness stand out. His poems, which are bedecked with these feelings, are also far away from being artificial. There is some narrations about that poets followed Muhalhil's path, and it shows his competence in this field Another important theme in Muhalhil's poems is Basus War. This war, which started between the Bakr and Taghlib tribes after the murder of his brother Qulaib and lasted for many years, is considered one of the most important in Ayyām al-ʿArab. The war takes its name from a woman named Basus, who is the subject of the proverb as "more sinister than Basus" in Arab culture. The problem between Basus and Muhalhil's brother Qulaib brought the two tribes against each other and caused war. Muhalhil, who spent his time with entertainment before his brother's death, entered a new period after the death. On the one hand, the poet tried to revenge of his brother, on the other hand, he struggled to express feelings with poems. When it has been read Muhalhil's poems, it can be seen that he is very emotionalistic. The Muhalhil’s elegy recited for his brother is similar to the elegy poems that are written in Jahiliyya. Tears and war are intertwined in his poems. Sometimes it can be seen that the expressions are subtle and emotional, while sometimes they are on a harsh style. While the poet is addressing his brother, feeling his pain, a delicacy emerges in his words. While talking about his brother's death, avenging and enemies, his expressions can suddenly become harsh. In the relevant parts of the study, examples of elegies from Muhalhil's diwan were given and it was tried to draw attention to these issues that we have mentioned. Muhalhil's diwan, that his poems found scattered in literature books, was first brought together and published by Talal Harb, and it was analyzed and annotated by Antuwan Mohsin el-Qavval. They are used in the study. In general, it can be said that in this study, the life of Muhalhil, who is father of elegy in Arabic poetry, has been emphasized, and some information about Ayyām al-ʿArab, especially the Basus war, has been conveyed. Then, attention has been given to Muhalhil's situation in Arabic poetry. Finally, examples of elegies from the poet's diwan has been determined, and some evaluations has been made by giving them together with their Turkish translations.

Keywords:

Arabic Language and Rhetoric, Muhalhil ibn Rabīʿa, Poetry, Basous War, Elegy,

PDF

___

Abdu’l-Hamîd, Sa’d Zağlûl. fî Târîhi’l-’Arab Kable’l-İslâm. Beyrût: Dâru’n-Nehdati’l-’Arabiyye, 1975.
Alî, Cevâd. el-Mufassal fî Târîhi’l-’Arab Kable’l-İslâm. 20 Cilt. Beyrût: Dâru’s-Sâkî, 2001.
Âmidî, Ebü’l-Kasım el-Hasen b. Bişr. el-Mu’telif ve’l-Muhtelif fî Esmâi’ş-Şu’arâi ve Künâhum ve Elkâbihim ve Ensâbihim ve Ba’di Şi’rihim. thk. Fritz Krenkow. Beyrût: Dâru’l-Cîl, 1. Basım, 1991.
Bağdâdî, Abdulkâdir. Hizânetü’l-Edeb ve Lübbü Lübâbi Lisâni’l-Arab. thk. Abdusselâm Muahammed Hârûn. 11 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hancî, 4. Basım, 1997.
Bekrî, Ebû ’Ubeyd. Simtü’l-Leʾâlî fî Şerhi Emâli’l-Kâlî. thk. Abdulazîz el-Meymenî. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
Câde’l-Mevlâ, Muhammed Ahmed vd. Eyyâmu’l-’Arab fi’l-Câhiliyye. Beyrût: Dâru’l-Cîl, 1988.
Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb. el-Beyân ve’t-Tebyîn. 3 Cilt. Beyrut: y.y., 1423.
Cumahî, Muhammed İbn Sellâm. Tabakâtu Fuhûli’ş-Şuarâ. thk. Mahmûd Muhammed Şâkir. 2 Cilt. Cidde: Dâru’l-Medenî, ts.
Cündî, ’Alî. Şi’ru’l-Harb fi’l-’Asri’l-Câhilî. Beyrût: Dâru Mektebeti’l-Câmi’ati’l-’Arabiyye, 3. Basım, 1966.
Çelebi, Kâtip. Keşfu’z-Zunûn. 6 Cilt. Bağdat: Mektebetu’l-Müsennâ, 1941.
Dabbî, Mufaddal b. Muhammed. Emsâlu’l-’Arab. thk. İhsân Abbâs. Beyrût: Dâru’r-Râid el-’Arabî, 2. Basım, 1983.
Dayf, Şevkî. er-Risâ. Kahire: Dâru’l-Maârif, 1987.
Durmuş, İsmail. “Mühelhil b. Rebîa”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. Ek-2. Ankara: TDV Yayınları, 2019.
Ebû Zeyd el-Kureşî, Ebû Zeyd Muhammed b. Ebî’l-Hattâb. Cemheretu Eşʿâri’l-ʿArab. thk. ʿAli Muhammed el-Bicâvî. b.y.: y.y., ts.
Ebü’l-Fidâ, ’İmâdu’d-Dîn İsmâ’îl. el-Muhtasar fî Ahvâli’l-Beşer. 4 Cilt. Mısır: el-Matba’atu’l-Huseyniyye el-Mısriyye, 1. Basım, ts.
Elmalı, Hüseyin. “Kaside”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 24/562-564. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
Fâhûrî, Hannâ. el-Câmi fî Târîhi’l-Edebi’l-Arabî. Beyrût: Dâru’l-Ciyl, 1986.
Fâhûrî, Hannâ. Târîhu’l-Edebi’l-Arabî. Beyrût: Menşûrâtü’l-Mektebeti’l-Bulsiyye, 12. Basım, 1987.
Goldziher, Ignace. Klasik Arap Literatürü. çev. Azmi Yüksel - Rahmi Er. İstanbul: Vadi Yayınları, 4. Basım, 2016.
Güzel, Ahmet. “Câhiliye Dönemi Araplarında Şiir Konuları”. Akademik Siyer Dergisi 1/2 (2020), 80-104.
Hacı Mehmed Zihni Efendi. Meşâhîru’n-Nisâ’. İstanbul: Şâmil Yayınevi, 1982.
Halîl b. Ahmed, Ebû ʿAbdurraḥmân el-Ḫalîl b. Aḥmed el-Ferâhîdî. Kitâbu’l-ʿAyn. thk. Mehdî el-Maḫzûmî - İbrâhîm es-Sâmerrâʾî. 8 Cilt. Beyrut: Mektebetu’l-Hilâl, 1988.
Hitti, Philip K. Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi. çev. Salih Tuğ. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 1. Basım, 2020.
İbn ’Abdi Rabbih, Ebû ’Amr Şihâbu’d-Dîn. el-’İkdü’l-Ferîd. thk. Müfîd Muhammed Kumayha. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1404.
İbn Kuteybe. eş-Şi’ru ve’ş-Şuarâ. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 2 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Maârif, ts.
İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Muhammed b Mükerrem b ʿAli el-Ensârî. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sadr, 1414.
İbn Nübâte el-Mısrî, Cemâlüddîn. Serhu’l-’Uyûn fî Şerhi Risâleti İbn Zeydûn. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. b.y.: Dâru’l-Fikri’l-’Arabî, ts.
İbn Reşîk, Ebû Alî el-Hasen el-Kayravânî. el-Umde fî Mehâsini’ş-Şi‘ri ve Âdâbihî. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ciyl, 1981.
İbnu’l-Esîr, İzzeddin. el-Kâmil fi’t-Târîh. thk. ’Ömer ’Abdu’s-Selâm Tedmirî. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-’Arabî, 1. Basım, 1997.
İsfahânî, Ebü’l-Ferec el-. Kitâbü’l-Eğânî. thk. İhsân Abbâs vd. 25 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 3. Basım, 2008.
Kapar, Mehmet Ali. “Eyyâmü’l-Arab”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 12. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
Kayravânî, İbn Reşîk. el-Umde fî Mehâsini’ş-Şi’ri ve Âdâbihî ve Nakdih. thk. Muhammed Muhyi’d-Dîn Abdu’l-Hamîd. 2 Cilt. Mısır: Matbaatu’s-Saâde, 3. Basım, 1955.
Merzübânî, Muhammed b. İmrân. Mu’cemu’ş-Şuarâ. thk. Fritz Krenkow. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1982.
Meydânî, ’Ahmed b. Muhammed. Mecmau’l-Emsâl. thk. Muhammed Muhyi’d-Dîn Abdu’l-Hamîd. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, ts.
Mühelhil b. Rebîa. Dîvânu’l-Mühelhil. thk. Antuvân Muhsin el-Kavvâl. Beyrût: Dâru’l-Cîl, 1995.
Mühelhil b. Rebîa. Dîvânu’l-Mühelhil. thk. Talâl Harb. Beyrût: ed-Dâru’l-Âlemiyye, ts.
Nüveyrî, Ahmed b.’Abdi’l-Vehhâb. Nihâyetü’l-Ereb fî Fünûni’l-Edeb. 33 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 1. Basım, 1423.
’Omer Ferrûh. Târîhu’l-Edebi’l-’Arabî. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-’İlm li’l-Melâyîn, 4. Basım, 1981.
Süyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekr Celâleddîn. el-Müzhir fî ’Ulûmi’l-Lüğa ve Envâ’ihâ. thk. Fuâd Alî Mansûr. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1998.
Şeyho, Luvîs. Şu’arâ’u’n-Nasrâniyye Kable’l-İslâm. Beyrût: Dâru’l-Meşrık, 4. Basım, 1991.
Toprak, Faruk. “Mersiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/215-217. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
Yıldırım, Kadri. “Eyyâmu’l-Arab (Arap Savaşları) Bağlamında Zûkâr Savaşı ve Şiirleri Üzerine Bir İnceleme”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 8/2 (Ekim 2008), 125-154.
Ziriklî, Hayruddîn. el-’Alâm. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.