Bir Cemaatin Yakın Tarihi: Omorfo Müslümanları

1975’te Güzelyurt ismini alan tarihi Omorfo Kasabası, Kıbrıs’ta Rum nüfusunun fazla olduğu güzide yerleşim yerlerindendi. Kıbrıs Barış Harekâtı akabinde Omorfolu Rumlar güneye göç etmiş, onlardan boşalan bu kasaba Limasol ve Baf başta olmak üzere güneyde bulunan birçok köyden gelen Kıbrıslı Türklere yeni bir yaşam sahası teşkil etmiştir. Nitekim harekattan hemen önce burada 7.000-8.000 kişilik bir Rum nüfusuna karşın az sayıda Türk vardı. Fakat 1975’te bu durum tam tersine dönmüştür. Omorfo’nun yakın tarihine ait bu göç hadisesi, 1974’ten önce kasabanın Müslüman cemaatini teşkil eden gerçek Omorfoluların unutulmasına, kasabada Kıbrıslı Türk bulunmadığı yanılgısının büyümesine sebep olmuştur. Halbuki Osmanlı Dönemi’nden beri kalabalık Rum nüfusuna karşı sınırlı sayıda da olsa burada Müslümanlar ikamet etmekteydi. Bahçecilik ve tarımla meşgul olan Müslümanların kasaba dinamikleri içerisindeki yeri ise nüfuslarının aksine önemli seviyelerdeydi. İstanbul’da ikamet etseler de bazı Müslümanlar Omorfo arazisinin önemli bir kısmını çiftlik olarak tasarruflarında bulundurmakta, bölgedeki Rum ahali bu çiftliklerde çalışan olarak yaşamaktaydı. Şüphesiz bu durum kasabanın Müslüman cemaatine önemli bir güvence oluşturduğu gibi ekonomik faaliyetlerinde de bazı avantajlar sağlamıştı. Osmanlı toprak rejiminin mirası olarak 19. yüzyılın ikinci yarısında ve hatta 20. yüzyılda devam eden bu arazi hukuku, Kıbrıs adasındaki diğer örneklerin de araştırılması merakını teşvik etmektedir. Nitekim kalabalık bir Rum nüfusu içerisinde yaşamayı tercih eden Omorfo Müslümanlarının kasabadaki varlığı, bu araştırmada ortaya konan bazı tespitlere göre tam da bu arazi hukuku ve çiftlik işletmeleriyle ilişkili görünmektedir. Sayıları oldukça az olan Omorfo Müslümanları ibadet ve eğitim alanındaki önemli ihtiyaçlarını birkaç küçük vakıf ve Osmanlı Maarif Nezareti’nin idaresindeki ilköğretim kurumuyla karşılamıştı. 19. yüzyılın ikinci yarısına ait arşiv kayıtlarına göre, küçük vakıf gelirleri bulunan bir Omorfo Camii ile masrafları merkezi hükümetten karşılanan Omorfo İbtidai Mektebi faaldi. Bunlar Müslümanların kasabadaki yegâne cemaat kurumlarıydı. İngiliz idaresi döneminde faaliyetlerini sürdüren bu kurumlar yaklaşık bir asırlık vazifelerini 1963 yılındaki toplumlar arası çatışmalar sonucunda Müslümanların kasabayı terk etmesine kadar devam ettirmişti. 1974 öncesinde Omorfo’da yaşayan Müslüman cemaatinin ayrıntılarının tespit edilerek literatüre kazandırılması düşünülen bu çalışmada; 19. yüzyılda gerçekleştirilen nüfus-emlâk sayımları ışığında, Omorfolu Müslümanların demografik ve sosyo-ekonomik durumları ortaya konmuştur. Akabinde, İngiliz döneminde kasaba Müslümanlarının nüfus, din ve eğitim bakımından genel özellikleri incelenmiş, 1963 olaylarına kadar kasabada yaşamaya devam eden Omorfolular hakkında bilgi verilmiştir. Bunun için The Cyprus Gazette kayıtları başta olmak üzere araştırmada konu edilen bazı önemli cemaat mensuplarının akrabaları ve kasabanın eski Müslüman sakinleriyle mülakatlar gerçekleştirilmiştir. Bu sayede Rum Kasabası olarak bilinen ve sürekli gündemde olan Omorfo’nun unutulan tarihine, Kıbrıslı Türklerin buradaki tarihi varlığına dikkat çekilmiştir. Çalışmanın, Kıbrıs’ın farklı bölgelerine dair benzer araştırmalara örnek teşkil etmesi amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Tarih, Kıbrıs, Omorfo, Güzelyurt, Müslümanlar, Osmanlı Devleti, Kıbrıslı Türkler

Recent History of A Community: Morphou Muslims

The historical town of Morphou, which was renamed as Güzelyurt in 1975, was one of the distinguished settlements in Cyprus with a large Greek population. After the Cyprus Peace Operation, the Greeks of Morphou migrated to the south, and this town, which was abandoned, constituted a new living area for the Turkish Cypriots who came from many villages in the south, especially Limassol and Paphos. As a matter of fact, just before the Cyprus Peace Operation, there was a Greek population of 7,000-8,000 people there, but there were a few Turks. After 1975, this situation was reversed. This migration event in the recent history of Morphou, caused the real Morphou people who constituted the Muslim community of the town before 1974 to be forgotten, and the misconception that there were no Turkish Cypriots in the town at all grew. However, since the Ottoman period, Muslims were also residing here, albeit in limited numbers compared to the crowded Greek population. Contrary to their population, the place of Muslims, who were engaged in gardening and agriculture, in the dynamics of the town was at significant levels. Although they reside in Istanbul, some Muslims have a significant portion of the Morphou land as çiftliks, and the Greek population in the region lived on these çiftliks as workers. Undoubtedly, this situation provided an important assurance to the Muslim community of the town and also provided some advantages in its economic activities. This land law, which continued in the second half of the 19th century and even in the 20th century as a legacy of the Ottoman land regime, encourages the curiosity of investigating other examples on the island of Cyprus. As a matter of fact, the presence of Morphou Muslims in the town, who prefer to live in a large Greek population, seems to be related to these land law and çiftlik businesses, according to some of the findings in this research. Omorfo Muslims, who were very few in number, met their important needs in the field of worship and education with a few small foundations and primary education institutions under the administration of the Ottoman Ministry of Education. According to the archive records of the second half of the 19th century, an Omorfo Mosque with small foundation incomes and the Omorfo Ibtidai Mektebi, whose expenses were covered by the central government, were active. These were the only Muslim community institutions in the town. These institutions, which continued their activities during the British administration, continued their duties for nearly a century until the Muslims left the town as a result of inter-communal conflicts in 1963. In this study, it is aimed to determine the details of the Muslim community living in Morphou before 1974 and to be added to the literature. In the light of the population-property censuses carried out in the 19th century, the demographic and socio-economic conditions of the Muslims of Morphou were revealed. Afterwards, the general characteristics of the Muslims of the town in terms of population, religion and education were examined in the British period, and information was given about the Morphou people who continued to live in the town until the attacks of 1963. For this purpose, interviews were conducted with the relatives of some important community members and former Muslim residents of the town, especially the records of The Cyprus Gazette. Important names and information were obtained by compiling The Cyprus Gazette records. In this way, attention is drawn to the forgotten history of Morphou, which is known as the Greek Town and remains on the agenda, and the historical presence of Turkish Cypriots here. The aim of the study is to set an example for similar studies on different parts of Cyprus.

Keywords:

History, Cyprus, Morphou, Güzelyurt, Ottoman State, Muslims, Turkish Cypriots,

PDF

___

BOA, Osmanlı Arşivi. Evkaf Defterleri [EV.d]. No. 14166. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
BOA, Osmanlı Arşivi. Evkaf, Berat [EV.BRT]. No. 86, Gömlek No. 24. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
BOA, Osmanlı Arşivi. Hariciye Nezareti, Tahrirat [HR.TH]. No. 200, Gömlek No. 88. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
BOA, Osmanlı Arşivi. Hariciye Nezareti, Tahrirat [HR.TH]. No. 297, Gömlek No. 52. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
BOA, Osmanlı Arşivi. Hariciye Nezareti, Tahrirat [HR.TH]. No. 322, Gömlek No. 24. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
BOA, Osmanlı Arşivi. Hariciye Nezareti, Umur-ı Hukukiye-i Muhtalita Müdiriyeti [HR.UHM]. No. 228, Gömlek No. 58. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
BOA, Osmanlı Arşivi. Hatt-ı Hümayun [HAT]. No. 599, Gömlek No. 29333-i. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
BOA, Osmanlı Arşivi. Hatt-ı Hümayun [HAT]. No. 644, Gömlek No. 31547. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
BOA, Osmanlı Arşivi. Kıbrıs Milli Arşivi Fetva Eminliği Evrakı [KB.MAA.FE]. Kutu No. 11, Dosya No. 78, Gömlek No. 20. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
BOA, Osmanlı Arşivi. Kıbrıs Milli Arşivi Fetva Eminliği Evrakı [KB.MAA.FE]. Kutu No. 3, Dosya No. 21, Gömlek No. 56. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
BOA, Osmanlı Arşivi. Kıbrıs Milli Arşivi Fetva Eminliği Evrakı [KB.MAA.FE]. Kutu No. 3, Dosya No. 21, Gömlek No. 66. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nezareti, Mektubi Kalemi [MF.MKT]. No. 17, Gömlek No. 190. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
BOA, Osmanlı Arşivi. Maliye Nezareti, Varidat, Temettuat Defterleri [ML.VRD.TMT.d]. No. 16152. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
BOA, Osmanlı Arşivi. Nüfus Defterleri [NFS.d]. No. 1242. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
BOA, Osmanlı Arşivi. Nüfus Defterleri [NFS.d]. No. 3761. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
BOA, Osmanlı Arşivi. Nüfus Defterleri [NFS.d]. No. 3767. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
BOA, Osmanlı Arşivi. Nüfus Defterleri [NFS.d]. No. 3773. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
BOA, Osmanlı Arşivi. Taşra Evrakı, Kıbrıs, Defterler [TŞR.KB.d]. No. 40. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
BOA, Osmanlı Arşivi. Taşra Evrakı, Kıbrıs, Defterler [TŞR.KB.d]. 43. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
BOA, Osmanlı Arşivi. Taşra Evrakı, Kıbrıs, Defterler [TŞR.KB.d]. 46. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
BOA, Osmanlı Arşivi. Taşra Evrakı, Kıbrıs, Defterler [TŞR.KB.d]. 50. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
BOA, Osmanlı Arşivi. Taşra Evrakı, Kıbrıs, Defterler [TŞR.KB.d]. 54. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
BOA, Osmanlı Arşivi. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı [TS.MA.e]. No. 643, Gömlek No. 55. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
BOA, Osmanlı Arşivi. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı [TS.MA.e]. No. 721, Gömlek No. 1. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
BOA, Osmanlı Arşivi. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı [TS.MA.e]. No. 846, Gömlek No. 17. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
Cyprus Blue Book, Year 1887-1889. Nicosia: Government Printing Office. http://www.cyprusdigitallibrary.org.cy/items/show/58
Çiçek, Kemal. “Mehmed Emin Paşa, Kıbrıslı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/463-464. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
Dinç, Güven. “Kıbrıs’ta İhtidâ Hareketleri 1800-1878)”. Bilig 84 (2018), 243-271.
Dinç, Güven. Osmanlı Yönetiminde Kıbrıs (1800-1839). Antalya: Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 2010.
Dündar, Recep. Kıbrıs Beylerbeyliği (1570-1670). Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 1998.
Küçük, Dr. Fazıl. Evkafın Kayıtsız Şartsız Topluma Devri-Teslimi, 56 Yıl Süren Kavga. Lefkoşa: y.y., 1999.
Louis, Kiprianos D.. Morfes Oikonomikon Scheseon Stin Kypro (1817-1839): O Georgakis Markantonis Kai Ta Tsiflikia Morfou Kai Dervis Efendi. Lefkosia: 2006.
Osmanlı İdaresinde Kıbrıs (Nüfusu-Arazi Dağılımı ve Türk Vakıfları). Ankara: Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, 2000.
Özkul, Ali Efdal. “Lefkoşa Şeriyye Sicillerine Göre 18. Yüzyılda Akdeniz Ticaretinde Kıbrıs Adasının Önemi”. Journal of Cyprus Studies 39 (2010), 31-59.
PRIO Cyprus Centre. “Morphou”. Erişim: 6 Haziran 2023. http://www.prio-cyprus-displacement.net/default.asp?id=334
Sözlü Mülakat: Ahmet Hastoprak (Kıbrıs-Eski Omorfolu ve Şehit Mulla Ahmet’in Torunu), 24 Ekim 2021.
Sözlü Mülakat: Christalla Kart (Güney Kıbrıs-Omorfo Rum Göçmeni), 5 Kasım 2021.
Sözlü Mülakat: Devrim Barçın (Kıbrıs- Şehit Mulla Ahmet’in Torunu), 22 Ekim 2021.
Sözlü Mülakat: Dilem Morris (Kıbrıs-Omorfolu Hüseyin Morris’in Torunu), 28 Ekim 2021.
Sözlü Mülakat: Dr. Erol Baysal (Dubai-Şehit Mulla Ahmet’in Torunu), 24 Ekim 2021.
Sözlü Mülakat: Mehmet Akerson (Kıbrıs-Eski Omorfolu), 9 Kasım 2021.
Sözlü Mülakat: Sertel Sahlı (Londra-Milhan Nene’nin Üçüncü Kuşak Torunu), 30 Ekim 2021.
Sözlü Mülakat: Tuncer H. Bağışkan (KKTC Eski Eserler ve Müzeler Dairesi Eski Müdürü), 1 Kasım 2021.
Şensoy, Fatma, “Kıbrıs Sicillerinden Kadınların Kurduğu Vakıf Örnekleri”, Kıbrıs Araştırmaları ve İncelemeleri Dergisi, II/4 (Şubat 2019): 61-74.
The Cyprus Gazette. “Certifying Officer” (No. 4129, 1 Mayıs 1958), 162.
The Cyprus Gazette. “General Notice to Debtors and All Their Creditobs to Submit Their Statements of Debt” (No. 2986, 9 Nisan 1942), 73.
The Cyprus Gazette. “Notification of The Names of Persons Elected to Municipal Councils” (No. 1103, 24 Nisan 1914), 8506.
The Cyprus Gazette. “Notification of The Names of Persons Elected to Municipal Councils” (No. 1419, 16 Nisan 1920), 145.
The Cyprus Gazette. “Statement of Grants to Moslem Elementary Schools for the School-Year 1896-97” (No. 580, 21 Ocak 1898), 3545.
The Cyprus Gazette. “The Education Law” (No. 610, 9 Aralık 1898), 3757.
The Cyprus Gazette. “The Municipal Councils Ordinance” (No. 119, 8 Aralık 1883), 355.
The Cyprus Gazette. “Town Committees For Moslem Elementary Schools” (No. 4129, 1 Mayıs 1958), 163.
The Cyprus Gazette. “Town Committees For Moslem Elementary Schools” (No. 4315, 7 Nisan 1960), 142-143.