Çağının Tanığı Olarak Abbâsî Saray Tabipleri

İlimler, sanatlar ve mesleklerin mazisi tarihe konu olduğu gibi, tarih de farklı sahalara mensup kimseler tarafından kaleme alınmıştır. İslam toplumunda 3./9. yüzyıldan itibaren tıp ve tabipler tarihine dair eserler yazılmaya başlamıştır. Öte yandan, tabiplerin de çağının tanığı olarak tarih yazdıklarını görmekteyiz. İslam dünyasında tabiplerin tarih yazıcılığının ilk örneklerine Abbâsî Devleti’nde rastlamaktayız. Saray tabipleri halifelerin ve devlet ricalinin tedavisiyle vazifeli iken, aynı zamanda siyasi ve toplumsal hadiselere de bizzat yakından şahit olmuşlardır. Bu tabiplerden bazıları gördüklerini rivayet ederek tarih yazımına dolaylı yoldan katkıda bulunmuş, bazıları ahbâr veya kronik türünden eser yazarak çağını kayıt altına almış, bazıları da hatırat kaleme alarak müşahedelerini gelecek nesillere aktarma yolunu seçmiştir. Bu araştırmada Abbâsî Devleti’nin ilk iki asrında sarayda tabip olarak hizmet etmenin yanı sıra tarih eseri yazan şahsiyetler tespit edilmeye çalışıldı. Bu tabiplerin dönemin tarih yazıcılığına ne tür katkı sağladıkları, kaleme aldıkları tarih eserlerindeki hususiyetler ve Abbâsî sarayında istihdam edilen tabiplerin gündelik yaşamlarının öne çıkan yönleri ele alındı. Özellikle Abbâsî sarayı tabiplerinden Huneyn b. İshak’ın (ö. 260/873) tarihe kaynaklık eden hatıratı ve Sâbit b. Sinân’ın (ö. 365/976) kroniği üzerinde duruldu.

Anahtar Kelimeler:

Abbâsî Devleti, Saray Tabipleri, Tarih Yazıcılığı, Huneyn b. İshak, Sâbit b. Sinân

Physicians of Abbasid Court as Eyewitnesses to Their Era

As the past of sciences, arts and professions are dealt in history, history has also been written by the people from different fields. In Islamic society, the works on history of the medicine and physicians (ṭabīb) began to be written in the 3rd AH / 9th AD century. On the other hand, we see some physicians who also write history as a witness of their era. Where we find the first examples of history-writing by the physicians in the Islamic world is the Abbasid state. While physicians charged at the Abbasid court with the treatment of the caliphate and statesmen, at the same time, they were eyewitnesses to the political and social events. Some of these physicians recorded their era by writing the reports or the annals and some others, writing the memories, preferred transferring their witnesses to the next generations. In this research we tried to identify personalities wrote books of history in addition to their service as a physician at the courts of Abbasid State in the first two centuries. Their contribution rates to the historiography of the period, the characteristics of their historical works and the prominent aspects of daily life of physicians employed by the Abbasid courts also studied. Especially, this study will focus on works done by physicians of Abbasid palace, Ḥunayn b. Isḥāq’s (d. 260/873) autobiography and Thābit b. Sinān’s (d. 365/976) chronicle.

Keywords:

Abbasid State, Court Physicians, Historiography, Ḥunayn b. Isḥāq, Thābit b. Sinān,

PDF

___

Abbott, Nabia. Hayzuran ile Zübeyde: Bağdat’ın İki Kraliçesi. Trc. Suat Kaya. Ankara: Yurt Kitap-Yayın, 1999.
Ağırakça, Ahmet. İslam Tıp Tarihi: Başlangıçtan VII./XIII. Yüzyıla Kadar. İstanbul: Nobel Tıp Kitapevleri, 2004.
Akkuş, Murat. Abbâsî Halîfelerinin Ölüm Sebepleri. Yüksek lisans tezi, Selçuk Üniversitesi, 2010.
Anonim. Ferec Ba’de’ş-Şidde Hikâyeleri: Güçlükten Kolaylığa Kederden Sevince. Ed. Bilge Seyidoğlu - Orhan Yavuz. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2012.
Beyhakî, Ebü’l-Hasan Ali b. Zeyd. Târîhu Hukemâi’l-İslâm: Tetimmetü Sıvâni’l-Hikme. Thk. Mahmud H. Muhammed. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, Ali Musa.
Câbirî, Muhammed Âbid. el-Aklu’l-Ahlâkıyyü’l-Arabî: Dirâse Tahlîliyye Nakdiyye li-Nazmi’l-Kayyim fi’s-Sekâfeti’l-Arabiyye. Beyrut: Merkezu Dirâsati’l-Vahdeti’l-Arabiyye, 2001.
Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr. el-Beyân ve’t-Tebyîn. Thk. Abdüsselâm M. Hârûn. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1998.
Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr. Kitâbü’l-Hayevân. Thk. Abdüsselâm M. Hârûn. 8 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Bâbî, 1965.
Cehşiyârî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdûs. el-Vüzerâ ve’l-Küttâb. Thk. İbrâhim Salih. Abudabi: el-Mecmau’s-Sekâfî, 2009.
Cooperson, Michael. “The Autobiography of Ḥunayn ibn Isḥāq (809–873 or 877)”. Interpreting The Self: Autobiography in The Arabic Literary Tradition. Ed. Dwight F. Reynolds. 107-118. Berkeley: University of California Press, 2001.
Cooperson, Michael. “The Purported Autobiography of Ḥunayn ibn Isḥāq”. Edebiyât: The Journal of Middle Eastern Literatures 7/2 (1997): 235-249.
Dübeyân, Ahmed b. Muhammed b. Abdullah. Huneyn b. İshak: Dirâse Târîhiyye ve Luğaviyye. Riyad: Mektebetü’l-Melik Fahd el-Vataniyye, 1993.
Efe, Zehra Gençel. İslam Tıp Tarihi: Gelişimi ve Kaynakları. Konya: Çizgi Kitabevi, 2019.
Ezdî, Ebû Zekeriyyâ Yezîd b. Muhammed. Târîhu’l-Mevsıl. Thk. Ahmed Abdullah Mahmûd. 2 Cilt. Lübnan: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
Gutas, Dimitri. Yunanca Düşünce Arapça Kültür: Bağdat’ta Yunanca-Arapça Çeviri Hareketi ve Erken Abbasi Toplumu. Trc. Lütfü Şimşek. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2003.
Güner, Ahmet. Biyografilerle Adudî Hastanesi Tarihi: İslam Tıbbı ve Hastaneleri Tarihine Bir Katkı. İzmir: Tibyan Yayınclık ve Matbaacılık, 2005.
Hemedânî, Ebü’l-Hasan Muhammed b. Abdülmelik. Tekmiletü Târîhi’t-Taberî. Thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Beyrut: Dâru Süveydân, 1967.
İbn Cülcül, Ebû Dâvûd Süleyman b. Hassân. Tabakâtü’l-Etıbbâ ve’l-Hukemâ. Thk. Fuad Seyyid. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
İbn Dihye, Ebü’l-Hattâb Ömer b. Hasan el-Kelbî. en-Nibrâs fî Devleti Beni’l-Abbâs. Thk. Abbas el-Azzâvî. Bağdat, 1946.
İbn Ebû Usaybia, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Kâsım. Uyûnü’l-Enbâ fî Tabakâti’l-Etıbbâ. Thk. Nizâr Rızâ. Beyrut: Daru Mektebeti’l-Hayat, 1965.
İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-A‘yân ve Enbâü Ebnâi’z-Zemân. Thk. İhsân Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1977.
İbn Havkal, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Ali. Sûretü’l-Arz. Thk. J. H. Kramers. 2 Cilt. Leiden, 1938.
İbn Zâfir, Ebü’l-Hasan Ali b. Mansûr el-Ezdî. Ahbârü’d-Düveli’l-Munkatı‘a. Thk. ‘İsâm M. Ukle Hezâyime - Muhammed A. Muhâfaza - Muhammed A. Y. Taânî - ve Ali İ. M. Abâbine. 2 Cilt. İrbid: Dârü’l-Kindî, 1999.
İbn Zübeyr, Ahmed b. el-Hüseyn el-Kâdî er-Reşîd. ez-Zehâir ve’t-Tuhaf. Thk. Muhammed Hamîdullah. Kuveyt: Dâiretü’l-Matbuât ve’n-Neşr, 1959.
İbnü’d-Dâye, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Yûsuf. Kitâbü’l-Mükâfee ve Husnü’l-Ukbâ. Thk. Ali A. Ömer. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 2001.
İbnü’l-Adîm, Ebü’l-Kâsım Ömer b. Ahmed. Buğyetü’t-Taleb fî Târîhi Haleb. Thk. Süheyl Zekkâr. 12 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1988.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Ali. el-Muntazam fî Târîhi’l-Mülûk ve’l-Ümem. Thk. Muhammed A. Atâ - ve Mustafa A. Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-Târîh. Thk. Ömer Abdüsselâm et-Tedmürî. 11 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 2012.
İbnü’l-İbrî, Ebü’l-Ferec Barhebraeus Yuhannâ. Abû’l-Farac Tarihi. Trc. Ömer Riza Doğrul. 2 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1987.
İbnü’l-İbrî, Ebü’l-Ferec Barhebraeus Yuhannâ. Târîhu Muhtasari’d-Düvel. Thk. el-Eb Antûn Sâlihânî el-Yesûî. Beyrut: Dâru’r-Râidi’l-Lübnânî, 1983.
İbnü’n-Neccâr, Ebû Abdullah Muhammed b. Mahmud. Zeylü Târîhi Bağdâd. Thk. Mustafa A. ‘Atâ. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
İbnü’s-Sâî, Ebû Tâlib Ali b. Enceb. Nisâü’l-Hulefâ: Cihâtü’l-Eimmeti’l-Hulefâ mine’l-Harâir ve’l-İmâ. Thk. Mustafa Cevâd. Kahire: Dârü’l-Meârif, 1993.
Katipoğlu, Hasan - Kutluer, İlhan. “Huneyn b. İshak”. DİA. 19: 377-380. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1998.
Khan, M. S. “Miskawaih and Arabic Historiography”. Journal of the American Oriental Society 89/4 (1969): 710-730.
Khan, M. S. “Miskawaih and Ṯābit ibn Sinān”. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 117/2 (1967): 303-317.
Kıftî, Ebü’l-Hasan Ali b. Yûsuf. İhbâru’l-Ulemâ bi-Ahbâri’l-Hukemâ. Thk. İbrâhim Şemseddin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
Kırkpınar, Mahmut. Abbâsî Halîfesi Mütevekkil ve Dönemi (232-247/847-861). Doktora tezi, Marmara Üniversitesi, 1996.
Makdisi, George. İslâm’ın Klasik Çağında ve Hıristiyan Batı’da Beşerî Bilimler. Trc. Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2009.
Mârî b. Süleyman. Ahbâru Fetâriketi Kürsiyyi’l-Meşrık min Kitâbi’l-Micdâl. Thk. Henricus Gismondi. Roma, 1899.
Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Hüseyin. Mürûcü’z-Zeheb ve Me‘âdinü’l-Cevher. Thk. Kemâl H. Mer‘î. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed. Tecâribü’l-Ümem ve Te‘âkubü’l-Himem. Thk. Ebü’l-Kâsım İmâmî. 8 Cilt. Tahran: Dâru Surûş, 2007.
Nâcî, Abdülcebbâr. “Târîh Mühim li’l-Müerrih el-Irâkî el-Mensî Sâbit b. Sinân”. el-Mevrid. 2 (1973): 233-245.
Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshak. el-Fihrist. Thk. Eymen Fuâd Seyyid. 2 Cilt. London: Müessesetü’l-Furkân li’t-Türâsi’l-İslâmî, 2014.
Nüveyrî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Abdülvehhâb. Nihâyetü’l-Ereb fî Fünûni’l-Edeb. Thk. Müfîd Kumeyha v.dğr. 33 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
Ökten, Sadettin. “İbnü’d-Dâye”. DİA. 21: 7-8. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2000.
Öztürk, Levent. İslâm Dünyasında Hastaneler. İstanbul: Siyer Yayınları, 2017.
Öztürk, Levent. İslâm Tıp Tarihi Üzerine İncelemeler. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2013.
Öztürk, Levent. İslâm Toplumunda Hristiyanlar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2012.
Ruhâvî, İshak b. Ali. Edebü’t-Tabîb. Thk. Mureyzin Saîd M. Asîrî. Riyad: Merkezü’l-Melik Faysal li’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1992.
Sâbî, Ebü’l-Hüseyin Hilâl b. el-Muhassin. el-Vüzerâ: Tuhfetü’l-Ümerâ fî Târîhi’l-Vüzerâ. Thk. Abdüsettâr A. Ferrâc. Kahire: Mektebetü’l-A‘yân, 1958.
Sâbî, Ebü’l-Hüseyin Hilâl b. el-Muhassin. Rusûmu Dâri’l-Hilâfe. Thk. Mîhâîl Avvâd. Beyrut: Dâru’r-Râidi’l-Arabî, 1986.
Safedî, Ebü’s-Safâ Halil b. Aybek. el-Vâfî bi’l-Vefeyât. Thk. Ahmed el-Arnaût - ve Türkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi Türâsi’l-Arabî, 2000.
Seâlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed. Simârü’l-Kulûb fi’l-Muzâf ve’l-Mansûb. Thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kahire: Dârü’l-Meârif, t.y.
Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Yûsuf b. Kızoğlu. Mir’âtü’z-Zamân fî Târîhi’l-A‘yân. Thk. Muhammed Berekât v.dğr. 23 Cilt. Dımaşk: er-Risâletü’l-Âlemiyye, 2013.
Sicistânî, Ebû Süleyman Muhammed b. Tahir. Sıvanü’l-Hikme. Thk. Abdurrahman Bedevî. Paris: Dâru Bibliyon, 2004.
Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’t-Taberî: Târîhu’r-Rusul ve’l-Mülûk. Thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. 11 Cilt. Kahire: Dârü’l-Meârif, 1962.
Tenûhî, Ebû Ali Muhassin b. Ali. el-Ferec ba‘de’ş-Şidde. Thk. Abbûd eş-Şâlcî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1978.
Tenûhî, Ebû Ali Muhassin b. Ali. Nişvârü’l-Muhâdara ve Ahbârü’l-Müzâkere. Thk. Abbûd eş-Şâlcî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1995.
Yâkût, Ebû Abdullah Yâkût b. Abdullah el-Hamevî. Mu‘cemü’l-Üdebâ: İrşâdü’l-Erîb ilâ Ma‘rifeti’l-Edîb. Thk. İhsân Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1993.
Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhir ve’l-A‘lâm. Thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. 52 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1991.
Zeytûn, Âdil. “Âlü Buhtîşû‘ en-Nasâtıra fi’l-Balâti’l-Abbâsî”. Âlemü’l-Fikr 29/4 (2001): 133-170.