Ayşe DENKNALBANT ÇOBANOĞLU

9839

Tokat ve Niksar’da Bazı Selçuku ve İlhanlı Yapılarındaki Çini Süslemeler Üzerine Bir Değerlendirme

Tokat ve Niksar, XII.-XIII. yüzyıllarda Danişmendliler ile Selçuklular döneminde önemli merkezler olarak karşımızaçıkmaktadır. Bölgede bu süreçte inşa edilen yapılar gerek planları gerekse de süsleme özellikleri bakımından Türkmimarisi içinde önemli örneklerdir. Söz konusu yapılar, şüphesiz araştırmalara konu olmuş ve çeşitli vesilelerleçalışılmıştır. 2012 senesinden itibaren özellikle Tokat merkez ve Niksar’da yaptığımız çalışmalar, yapıların hemmimari hem de süsleme özellikleriyle dikkatimizi çeken bazı unsurlarını ortaya çıkarmış bulunmaktadır. Bu ma- kalede, Tokat ve Niksar’daki alan çalışması sonucunda elde ettiğimiz veriler ışığında, Selçuklu dönemi yapılarındauygulanmış olan çini süsleme programlarıyla ilgili bulgular ve tespitler ele alınmıştır. Tokat merkezde bulunanŞeyh Meknûn Zaviyesi, zaman içinde harap duruma düştükten sonra restorasyon çalışmaları geçirmiştir. Eskikaynaklar ve resimlerden öğrendiğimiz üzere, yapının kubbeli sofa, eyvan ve türbe bölümleri zengin bir çinidekorasyonuna sahipti. Günümüze bunlardan yalnızca türbe bölümündeki çinilerden bir kısmı ulaşmıştır. TokatYağıbasan Medresesi’nde 2000’li yılların başında yapılan bir restorasyon çalışmasında ise güney eyvan duva- rında in-situ durumunda altıgen formlu firuze renkli çiniler tespit edilmiştir. Yine Selçuklu döneminden MuradSevdekâr Türbesi’nde çini izleri günümüze kadar ulaşmış, Sefer Paşa Türbesi’nde ise çini bulunduğuna dair bazıizler daha önceki araştırmacılar tarafından kayıt edilmiştir. Niksar’daki alan çalışmamız sırasında ise, YağıbasanMedresesi’nin yanında, bahçe olarak düzenlenen alanda mozaik çini tekniğinde yapılmış, bir kitabeye ait olduğu- nu tahmin ettiğimiz bir parça dikkatimizi çekmiştir. Niksar’da bu parçayla ilgili olabilecek yapılar incelendiğinde,çini süslemelere sahip olduğu kaynaklardan bilinen Sunguriye Türbesi’ne ulaşılmaktadır. Türbenin günümüzeyalnızca gömü odası ulaşmış vaziyette olup, harap durumdaki üst katı 1940’lı yıllarda yıktırılmıştır. Bu çalışmada,Sunguriye Türbesi ile ilgili yazılı ve görsel kaynaklarında yardımıyla, buradaki çini süsleme programı ve tespitedilen çini mozaik parça arasında bir bağlantı olup olamayacağı belirlenmeye çalışılacaktır.Tokat’ta XII-XIV. yüzyıllar içinde inşa edilmiş yapılardaki verilerin ışığında, çini süslemelerin bütüncül olarakdeğerlendirildiği bu çalışmada herkes tarafından bilinen Gök Medrese’den başka, aynı dönemde inşa edilmişyapılarda da, bir kısmı günümüze ulaşamamış olsa da zengin bir çini kullanımının söz konusu olduğu ortayakonmaktadır.

An Evaluation of Tile Decorations on some Seljuk and Ilkhanid Structures in Tokat and Niksar

Tokat and Niksar were significant centers during the Danishmend and Seljuk period in the XIIth and XIIIth centuries. Buildings constructed in the area during this period stand out in Turkish architecture in terms of their layouts and decorations. These structures have undoubtedly been analyzed in studies on various occasions. Our studies, particularly those on central Tokat and Niksar, from the year 2012 onwards have revealed certain remarkable elements of the structures with regards to their architecture and decorations. This paper discusses the findings and evaluations concerning tile decoration programs applied to Seljuk period structures under the light of the data we obtained during our fieldwork in Tokat and Niksar. The Sheikh Meknûn Zawiya in central Tokat came to disrepair in time, and was restored later on. According to old sources and pictures, the structure had rich tile decorations in the vaulted anteroom, eyvan and mausoleum sections. Only some of the tiles in the mausoleum section have survived to the present day. Hexagonal tiles, turquoise in color, were discovered in situ on the southern eyvan walls during restoration efforts on the Yağıbasan Madrasa of Tokat in early 2000s. Also, traces of tiles in the Seljuk period Murad Sevdekâr Tomb have reached the present day, and previous researchers have recorded traces of some tiles in the Sefer Pasha Tomb. During our fieldwork in Niksar, we discovered a striking fragment, presumably part of an epitaph made in the mosaic tile technique, in an area arranged as a garden next to the Yağıbasan Madrasa. An examination of structures potentially associated with this fragment in Niksar arrives at the Sunguriye Tomb, which according to sources had tile decorations. The only extant section is the funerary chamber, and the devastated top floor was demolished in the 1940s. This paper aims at identifying potential associations between the tile decoration program here and the mosaic tile fragment discovered, with the help of written and visual resources on the Sunguriye Tomb. This paper presents an integrated analysis of the tile decorations under the light of the structures built in Tokat in the XIIth and XIVth centuries, and puts forward a rich use of tile decorations, although now destroyed in some parts, in other buildings constructed during the same period as the well-known Gök Madrasa.
PDF

___

  • Açıkel, Ali (2001). “XIV-XVI. Yüzyıllarda Tokat Zaviyeleri”. Pax Ottomana Studies In Memoriam Prof.Dr. Nejat Göyünç, Haarlem-Ankara. 229-263.
  • Açıkel, Ali (2012). “Tokat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (41), 219-223.
  • Akçay, İlhan (1967). “Tokat Tekkeleri”. Ülkemiz, (3-4), 19-24.
  • Aksulu, Behiye Işık (1996). Fetihten Osmanlı Dönemi’ne Kadar Tokat Şehri Anıtları. Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara.
  • Aksulu, Işık ve Orhan Kuntay (2013). Kimlikli Kent Tokat, Ankara.
  • Aksulu, Işık (2007). “Tokat Çukur Medresenin Yeni Bulgular Işığında Mimari Yapısının Değerlendirilmesi”. Yeni İpek Yolu Özel Sayısı Konya Kitabı X. Konya. 63-76.
  • Arık, Oluş (2007a). “Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi Dini ve Kamusal Yapılarında Çini”. Anadolu Toprağının Hazinesi Çini, Selçuklu ve Beylikler Çağı Çinileri. İstanbul. 37-190.
  • Arık, Oluş (2007b). “Anadolu Selçuklu Toplum Hayatında Çini”. Anadolu’da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı. İstanbul. 29-69.
  • Ayduslu, Nevin, (2012). “Selçuklu ve Beylikler Döneminde Kakma Çiniler ve Günümüz Sanatından Birkaç Örnek”. Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, (29). Erzurum. 17-33.
  • Bilici, Z.Kenan (2016a). Anadolu Selçuklu Çağı Mirası, The Heritage of Anatolian Seljuk Era, C.1, 2, 3. Ankara.
  • Cantay, Tanju (1976). Danişmentli Mimari Eserleri. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk ve İslam Sanatı Kürsüsü, Mezuniyet Tezi, İstanbul.
  • Carcaradec, Marie d. (1977). “Un Monument Inedit A Tokat: Şeyh Meknûn Zaviyesi”, Turcica: Revue De Etudes Turques, (IX/1). Paris. 111-119. Planche IX-XVI.
  • Çal, Halit (1989). Niksar’da Türk Eserleri, Ankara.
  • Çobanoğlu, Ayşe Denknalbant (2018). “Niksar Melik Danişmend Gazi Türbesi Haziresi’nde Tespit Edilen Sırlı Tuğla Şahide”. Sanat Tarihi Yıllığı. İstanbul. 63-80.
  • Demiriz, Yıldız (1973). “Mimari Süslemede Renk Unsuru Olarak Kullanılan Keramik Çanaklar”. Sanat Tarihi Yıllığı, (V, 1972-1973), İstanbul. 175-208.
  • Demirtaş, Hasan (2015). “Arşiv Belgeleri Işığında Şeyh Meknûn (Bektut)/Açıkbaş Zaviyesi ve Türbesi –Tarihi Bir Hatanın Tashihi-”, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu 25-26 Eylül 2014 Tokat Bildiriler, C.II. Tokat. 485-499.
  • Emir, Sedat (1994). Erken Osmanlı Mimarlığında Çok-İşlevli Yapılar: Kentsel Kolonizasyon Yapıları Olarak Zaviyeler C.1 Öncül Yapılar: Tokat Zâviyeleri. İstanbul.
  • Gabriel, Albert (1934). Monuments Turc’s D’Anatolie, C.II, Tokat. Paris.
  • Göksel, Fikret (1969). Tokat’ta Osmanlılardan Önceki Türk Eserleri. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Türk Sanatı Kürsüsü, Lisans Tezi, İstanbul.
  • Gündoğdu, Hamza, Ahmet Ali Bayhan, Ali Murat Aktemur, İshak Umut Kukaracı, Adem Çelik, Burhanettin Güneş (2006). Tarihi Yaşatan İl Tokat. Tokat.
  • Karagülle, Besim (1929-1947). Tokat Müzesi Eski Eserler Defteri. Tokat.
  • Kasapoğlu, Huriser (1972). Tokat’ta Selçuklular Devri Mimarisi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Türk Sanatı Kürsüsü, Lisans Tezi, İstanbul.
  • Kuran, Aptullah (1968). “Tokat ve Niksar’da Yağı-Basan Medreseleri”. Vakıflar Dergisi, (VII), 39-43.
  • Kuran, Aptullah (1969). Anadolu Medreseleri. C.I. Ankara.
  • Madran, Emre (1997). “Cumhuriyet’in İlk Otuz Yılında (1920-1950) Koruma Alanının Örgütlenmesi-II”. ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, (17), 1-2.
  • Meinecke, Michael (1976). Fayencedekorationen Seldschukischer Sakralbauten in Kleinasien, C.I-II, Tubingen.
  • Mercan, Mehmet-Mehmet Emin Ulu (2006). Tokat Kitabeleri. Ankara.
  • Önkal, Hakkı (1996). Anadolu Selçuklu Türbeleri. Ankara.
  • Önkal, Hakkı (2018). Anadolu Selçuklu Türbeleri. Ankara.
  • Parlak, Sevgi (2004). Merkezi Kubbe-Eyvan İlişkisinin Esas Olduğu Anadolu Selçuklu Dönemi Tarikat Yapıları. İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
  • Seçgin, Nuri (1994). Tokat’taki Türk Mimari Eserleri. Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı, Türk ve İslam Sanatları Programı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
  • Seçgin, Nuri (1997). Tokat ve İlçeleri Mimari Eserleri, Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı, Türk ve İslam Sanatları Programı, Doktora Tezi, İstanbul.
  • Tuncer, Orhan Cezmi (1986). Anadolu Kümbetleri, Selçuklu Dönemi 1. Ankara.
  • Tuncer, Orhan Cezmi (1992). Anadolu Kümbetleri, Beylikler ve Osmanlı Dönemi 3. Ankara.
  • Sözen, Metin (1972). Anadolu Medreseleri Selçuklu ve Beylikler Devri, Kapalı Medreseler, Bir Kısmı Ayakta Olan Medreseler, Kaynaklardan Bilinen Medreseler. C.II, İstanbul.
  • Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1927). Tokat, Niksar, Zile, Turhal, Pazar, Amasya Vilayet, Kaza ve Merkezlerindeki Kitabeler. İstanbul.
  • Yetkin, Şerare (1986). Anadolu’da Türk Çini Sanatının Gelişmesi. İstanbul.
  • Yurdakul, Erol (1969). “Tokat Vilayetinde Bilinmeyen Bir Selçuklu Hankahı”. Önasya, (C.5, S. 59-60). İstanbul. 8-9.
  • Tokat Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivi (TVBMA): - Şeyh Meknun Zaviyesi / TVBMA, Dosya No: 600001008-FT001
  • - Sefer Paşa Türbesi / TVBMA, Dosya No: 600001005-FT004-d
  • - Murad Sevdekâr Türbesi / TVBMA, Dosya No: 600001039-FT004-1998
  • Deutsches Archaologisches Institut (Metinde DAI olarak kısaltılmıştır) - Alman Arkeoloji Enstitüsü Dijital Veri Tabanı:
  • http://arachne.uni-koeln.de/item/marbilderbestand/1178105-Unstructured photo stock-File name: Bestand-D-DAI-IST-INVENTAR-TEMP-038574-KB-28.233-Repro.jpg (Sunguriye Tekke Fliesen Verkleidung) (Erişim Tarihi 18.04.2019).
  • www.mustafacambaz.com (Erişim Tarihi 21.06.2019).
Vakıflar Dergisi-Cover
  • ISSN: 1011-7474
  • Başlangıç: 2015
  • Yayıncı: Mehmet Kurtoğlu
Arşiv
Sayıdaki Diğer Makaleler

Tokat ve Niksar’da Bazı Selçuku ve İlhanlı Yapılarındaki Çini Süslemeler Üzerine Bir Değerlendirme

Ayşe DENKNALBANT ÇOBANOĞLU

Kiğı Piltan (Pilten) Bey Camisi

Celalettin UZUN, Yaşar UĞURLU

Hısn-ı Mansur Mütesellimi Abdi Ağa’nın Hısn-ı Mansur ve Behisni Kazalarındaki Vakıfları

Muhammet Nuri TUNÇ

Amasya Yörgüç Paşa Cami ve Türbesi

Ferruh TORUK, Çiğdem Belgin DİKMEN