Osmanlı İdarî Sistemi İçerisinde Ortodoks Rum Patrikhanesi’ne Bağlı Metropolitlerin Görevleri

Osmanlı Devleti'nde, Ortodoks Rum Patrikhanesi’nin hiyerarşik düzeni içinde yer alan görevlilerden biri olan metropolitler patrikhanenin yetki alanı içindeki farklı bölgelerde bulunan kiliselerin ve cemaatlerin idaresinden sorumluydular. Dini ayinler, dini eğitim, kilisenin yönetimi, mülklerinin idaresi gibi çeşitli görevleri yerine getirmekteydiler. Bu makalede, İstanbul Rum patrikhanesine bağlı metropolitlerin Osmanlı dönemindeki görevleri incelenmektedir. Tanzimat dönemi öncesindeki yapının incelendiği bu çalışma kapsamında, Başbakanlık Osmanlı arşivindeki çeşitli tasniflere ait belgeler titizlikle incelenmiş ve sebep-sonuç ilişkisi çerçevesinde tarihsel analiz yöntemi kullanılarak elde edilen bulgular, mevcut literatürle birlikte değerlendirilmiş ve bilimsel bir perspektifle sunulmuştur. Bu incelemeler ışığında, metropolitlerin kurumsal düzeyde ruhani, toplumsal ve yönetsel nitelikte yetkilere sahip oldukları Osmanlı kaynaklarından tespit ve teyit edilmiştir. Patrikhane ve merkezi devlet arasındaki ilişkileri doğrultusunda görevlerini yerine getirirken, her iki otoriteye karşı sorumluluk taşıdıkları gözlenmektedir. Sonuç olarak, Osmanlı idari yapısı içerisinde metropolitler, yanlızca patrikhaneye karşı sorumluluk üstlenmiş olan görevliler değildi aynı zamanda merkezi devlete karşı da sorumlulukları olan yetkililerdi. Hem patrikhaneyle doğrudan ilişkileri hem de Osmanlı devletiyle dolaylı ilişkileri aracılığıyla toplumun dini ve sosyal hayatını düzenlemekte etkiliydiler. Bu ikili ilişki, metropolitlerin çift yönlü sorumluluklarının doğasından kaynaklanmaktadır. Bu ilişki biçimi, metropolitlerin kurumsal niteliklerinin şekillenmesinde etkili olmuş ve Osmanlı toplumunun karma yapısında merkeziyetçi bir düzenin yansımalarını gösteren önemli faktörlerden biridir.

Anahtar Kelimeler:

Metropolit, Gayrimüslim, Rum Ortodoks, Ruhban, Patrikhane

The Duties of Metropolitans Affiliated with the Istanbul Greek Patriarchate within the Ottoman Administrative System

In the Ottoman Empire, one of the officials within the hierarchical structure of the Orthodox Greek Patriarchate was the metropolitans. Metropolitans were responsible for the administration of churches and communities in various regions within the jurisdiction of the patriarchate. Their duties included organizing and managing religious ceremonies, providing religious education, overseeing the administration of the church and its properties, supervising the priests, and maintaining internal discipline. This article examines the roles and relationships of metropolitans affiliated with the Istanbul Greek Patriarchate during the Ottoman period. The research analyzes the structure in the XVIIIth century based on contemporary sources. Metropolitans were individuals who served in both religious and administrative capacities within the Ottoman administrative system and the patriarchate. As part of the patriarchal system, metropolitans not only fulfilled religious duties but also performed non-religious tasks such as tax collection and maintaining social balance. Thus, the role of metropolitans extended beyond religious leadership, encompassing significant responsibilities in various aspects of society. For this study, original documents from various classifications in the Ottoman archives of the State Archives of the Presidency of the Republic of Turkey were meticulously examined, and in-depth research was conducted using the historical analysis method based on cause and effect relationships. The findings, along with the existing literature, were evaluated and presented from a scholarly perspective. Based on these investigations, it has been determined and confirmed from Ottoman sources that metropolitans held institutional authority at the spiritual, social, and administrative levels. While fulfilling their responsibilities in line with the relationships between the Patriarchate and the central government, they carried responsibilities towards both authorities. The appointment of metropolitans was subject to the approval of the Patriarchate and the central government, granting them an official status. This confirms that metropolitans possessed both spiritual and official qualities. They operated under the authority of the Patriarchate, implementing its decisions and policies. Additionally, they maintained an indirect relationship with the central bureaucracy of the Ottoman state. However, the pervasive nature of central authority in the Ottoman system meant that this indirect relationship could readily evolve into direct contact. During the XVIIIth century, as cooperation between Ottoman administrative institutions and church institutions increased, the prominence of such roles for metropolitans aligned with the developments of the period. In conclusion, within the Ottoman administrative structure, metropolitans were not solely responsible to the Patriarchate but also held obligations towards the central government. They played significant roles as influential figures assuming both religious and official functions in Ottoman society. Through their direct relations with the Patriarchate and indirect connections with the Ottoman state, they effectively regulated the religious and social life of the community. This duality in their responsibilities derived from the nature of their role, shaping their institutional attributes, and reflected the centralizing tendencies of the Ottoman society's complex structure.

Keywords:

Metropolitan, Non-Muslim, Greek Orthodox, Clergy, Patriarchate.,

PDF

___

T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi Tasnifleri
İbnülemin Tevcîhât İE.TCT. 10/1185, İE.TCT. 16/1809, İE.TCT. 16/1810, İE.TCT. 16 /1811 İE.TCT. 167/1812, İE.TCT. 16/1813, İE.TCT. 16/1814, İE.TCT. 16/1815.
İbnülemin Maliye İE.ML.. 34/3277, İE.ML.. 34/3304, İE.ML.. 34/3303, İE.ML.. 14/1340, İE.ML..17/1649, İE.ML.. 18/ 1743.
Cevdet Adliye C..ADL. 1/74, C..ADL. 50, 3013, C..ADL. 25/1476, C..ADL. 4/280, C..ADL. 55/3349, C..ADL. 27/1631, C..ADL. 50/3011, C..ADL. 50/2976, C..ADL. 60 /3630, C..ADL. 36/2157, C..ADL. 48/2867, C..ADL. 25/1474, BOA., C..ADL.69 /4163.
Ali Emirî SAMD II İkinci Ahmed AE.SAMD.II. 9/ 898, BOA, AE.SAMD.II. 9/899, AE.SAMD.II. 9/ 900, AE.SAMD.II. 9 /901, AE.SAMD.II. 9/902.
Ali Emirî SAMD III Üçüncü Ahmed AE.SAMD.III 3/195, AE.SAMD.III 148/14468, AE.SAMD.III 59/5885, AE.SAMD.III 19/1812
Mühimme Defterleri A.{DVNSMHM.d...49 hüküm no: 189, A.{DVNSMHM.d... 71, hüküm no: 22, A.{DVNSMHM.d... 75, hüküm no: 531, A.{DVNSMHM.d... 80, hüküm no: 659, A.{DVNSMHM.d... 84, hüküm no: 47, A.{DVNSMHM.d... 92, hüküm no: 83, A.{DVNSMHM.d...124, hüküm no: 296, A.{DVNSMHM.d... 124, hüküm no:297
Acun, Fatma “Osmanlı İmparatorluğu’nda Gayrimüslim Din Adamlarına Verilen İmtiyazlar: 16. Yüzyılda Tur-I Sina Manastırı”, XIV. Türk Tarih Kongresi 9-13 Eylül 2002, C. II Kısım II, (2005), s. 1403-1411.
Açık, Turan, “Trabzon Rum metropolitleri hakkında bazı gözlemler (1610-1670)”, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi (Journal of Ottoman Legacy Studies) OMAD, 4/10 (2017), s. 1-26.
Açıkgöz, Fatma Ünyay, “Osmanlı Devleti'nde Pîşkeş (XVII. Yüzyıl)” Turkish Studies, 13/24, 2018, s. 287-300.
Açıkgöz, Fatma Ünyay, "154 Numaralı Pîşkeş Defterine Göre Padişah Ve Şehzadelere Takdim Edilen İlmî Kitaplar (1675)", Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9 (2019), s. 155-168.
Adıyeke, Nuri “Osmanlı Millet Sistemine Dair Tartışmalar Ve Siyasal Bir Uzlaşma Modeli Olarak Osmanlı Millet Sistemi”, Yeni Türkiye, 60 (2014), s. 1-13.
Ağır, Sevda, Osmanlı'da Karantina Uygulama Süreçleri ve Tepkiler (1865-1914), Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2020.
Akgündüz, Ahmet, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, C. I, İstanbul 1990.
Arnakis, G. Georgiades, “The Greek Church of Constantinople and the Ottoman Empire”, The Journal of Modern History, XXIV/3 (1952), s.235-250.
Aydın, Mehmet, “Batı ve Doğu Hıristiyanlığına Tarihi Bir Bakış”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 27/1 (1986), s. 123-148.
Aydın, Mehmet, "Kilise", TDV İslâm Ansiklopedisi, C. XXVI, s. 11-14.
Bağış, Ali Ihsan, Osmanlı Ticaretinde Gayri Müslimler, Kapitülasyonlar-Beratlı Tüccarlar Avrupa ve Hayriye Tüccarları(1750-1839), Ankara 1983.
Balta, Evangelia «Biographies of Oecumenical Patriarchs in The Period Of The Ottoman Empire», Yaşamları Ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, İstanbul 1999.
Barış, Ekiz K. "Bozcaada Kimisis Teodoku Rum Ortodoks Kilisesi", Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, 16 (2018), s. 211-244
Barkan, Ömer Lütfi. “XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Toprak İşçiliğinin Organizasyon Şekilleri”, Türkiye’de Toprak Meselesi: Toplu Eserler I, İstanbul 1980.
Benlisoy, Yorgo – Macar, Elçin, Fener Patrikhanesi, Ankara 1996.
Benz, Ernst, The Eastern Orthodox Church: Its Thought and Life, Routledge 2017.
Binns, John, An Introduction to the Christian Orthodox Churches, Cambridge 2002.
Braude, Benjamin, “Foundation Myths of the Millet System”, Christians and Jews in the Ottoman Empire: The Functioning of a Plural Society, (ed.: B. Braude – B. Lewis), Cilt: I –New York – London 1982
Clogg,Richard, “The Greek Millet in the Ottoman Empire”, Christians and Jews in the Ottoman Empire: The Functioning of a Plural Society, (ed.: B. Braude – B. Lewis), Cilt: I, New York – London, 1982, s.185-207.
Çadırcı, Musa, "Tanzimat Döneminde Çıkarılan Men' -i Mürur ve Pasaport Nizamname!eri" Belgeler, XV/19 (1993), s.169- 181.
Demirci, Kürşat, "Hıristiyanlık", TDV İslâm Ansiklopedisi, C. XVII, s. 328-340.
Demirci, Kürşat,"Ortodoksluk", TDV İslâm Ansiklopedisi, C.XXXIII, s. 409-414.
Demirtaş, Mehmet, “XIX. Yüzyılda İstanbul'a Göçü Önlemek İçin Alınan Tedbirler: Men-i Mürûr Uygulaması ve Karşılaşılan Güçlükler”, Belleten, 73/268 (2017), s. 739-754.
Doğan, M. "Osmanlı Timar Sistemi’nde Tevcih Prosedürü", Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2 (2011), s. 1-11
Ekin, Ümit, “Klasik Dönemde Osmanlı İmparatorluğu'nda Karayolu Ulaşımını ve Nakliyatı Etkileyen Faktörler (1500-1800)”, Belleten, 81/291 (2017), s. 387 – 418.
Ercan, Yavuz, "Fener ve Türk Ortodoks Patrikhanesi" . Tarih Araştırmaları Dergisi, V/(-9 (1967), s. 411-439.
Ercan, Yavuz, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler, Turhan Kitabevi, Ankara 2001,
Eroğlu, Hikmet "Hıristiyanların Bölünme Sürecine Genel Bir Bakış", Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 41 (2000), s. 309-325.
Ertaş, Fatih, 7 Numaralı İzn-i Sefine Defterinin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, , Antalya 2017.
Evans, G. R., “The Church in the Early Christian Centuries, Ecclesiological Consolidation”, The Routledge Companion to the Christian Church (ed: Gerard Mannion, Lewis S. Mudge), New York&London 2008.
Fortescue, A. The Orthodox Eastern Church, London 1911.
G. Georgiades Arnakis, , “The Greek Church Of Constantinople And The Ottoman Empire”, The Journal Of Modern History, XXIV/3 (1952), s.235-250.
Konstantinou, Miltiadis, The Eastern Orthodox Church: A Brief History, Oregon 2013.
İnalcık, Halil, “The Status Of The Greek Orthodox Patriarch Under The Ottomans”, Turcica, 21/23 (1991), s. 407-436.
İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi I, İstanbul 2000.
İnalcık, Halil, “Ottoman Archival Materials on Millets”, Christians and Jews in The Ottoman Empire, The Functioning of A Plural Society, (ed. B. Braude-B. Lewis), C. I, New York, 1982, s.437-449.
İnci, Salih, “Osmanlı Dönemi Fener Rum. Patriklerinin Seçimi”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 22/1 (2022), s. 1-36.
Iliadou-Tachou, Sofia, “The Greek-Orthodox Schools of the Ecumenical Patriarchate through the Perspectives of Pre-modernity and Modernity”, Journal of Balkan and Black Sea Studies, 5/9 (2011), s. 11-38.
Karaca, Filiz, "Pîşkeş", TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 34, s. 294-296.
Karahasanoğlu,Cihan Osmanağaoğlu, 1862 Rum Patrikliği Nizamatı Çerçevesinde Fener Rum - Ortodoks Patrikhanesi, İstanbul 2010.
Kenanoğlu, Macit, “Osmanlı Devleti'nin Gayrımüslim Teb'anın İdaresinde Kullandığı Bir Yöntem Olarak “Ruhanî İltizam” Sistemi”, Dîvân İlmî Araştırmalar, 14/1 (2003), s. 67-84.
Kenanoğlu, Macit, Osmanlı Millet Sistemi Mit ve Gerçek, İstanbul 2004.
Kiminas, Demetrius, The Ecumenical Patriarchate: A History of Its Metropolitanates with Annotated Hierarch Catalogs, I, USA 2009.
Konortas, Paraskevas, “Tarihi Uzlaşma’dan Entente Cordial’e?: İstanbul Ortodoks Patrikhanesi ile Osmanlı İdaresi Arasında İdeolojik ve Siyasi Amaç Birliği (15. Yüzyıl Ortası – 16. Yüzyıl Sonu)”, çev: Yaman Aksu, Tarihî, Siyasi, Dinî ve Hukuki Açıdan Ekümenik Patrikhane, (der: Cengiz Aktar), İstanbul, 2011, s. 27-69.
Konstantinou, Miltiadis, The Eastern Orthodox Church: A Brief History, Oregon 2013.
Kütükoğlu, Mübahat S., "Berat", TDV İslâm Ansiklopedisi, C. V., s. 472-473.
Kütükoğlu, Mübahat S., " “Mürur tezkiresi”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 32, 2006, s.60-61
Kütükoğlu, Mübahat S., Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), İstanbul 1994.
Kütükoğlu, Mübahat S., Osmanlı İngiliz İktisadi Münasebetleri I(1580-1838), Ankara 1974
Macar, Elçin, Cumhuriyet Döneminde İstanbul Rum Patrikhanesi, İstanbul 2004.
Mcguckin, John Anthony, The Orthodox Church: An Introduction To Its History, Doctrine, And Spiritual Culture, , 2010.
Mcguckin, John Anthony (ed), The Encyclopedia of Eastern Orthodox Christianity, 2011.
Neale, John Mason, A History of Holy Eastern Church Part I General Introduction, London 1850.
Nichols, R. H. “Synod”, An Encyclopedia of Religion, (ed. V. Ferm), New York 1945.
Ortaylı, İlber “Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. 4, İstanbul 1985.
Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, (çev: Fikret Işıltan), Ankara 1981.
Ayşe Özil, Anadolu Rumları: Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Döneminde Millet Sistemini Yeniden Düşünmek, (çev: Ali Özdamar), İstanbul, 2016.
Pantazopoulos N. J., Church and Law in the Balkan Peninsula During the Ottoman Rule, Thessaloniki 1967.
Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri sözlüğü, C. 2, Ankara 1993.
Papadopoullos,Theodore H., Studies and Documents Relating to the History of the Greek Church and People under Turkish Domination, Aldershot 1990.
Papadopoullos,Theodore H., Theodore Papadopoullos, “Orthodox Church and Civil Authority”, Journal of Contemporary History, 2/4, (1967), s. 201-229.
Papageorgiou, George C., The Ecumenical Patriarchate and the Greek Nation, Istanbul 1992.
Roudometof, Victor. "From Rum Millet to Greek Nation: Enlightenment, Secularization, and National Identity in Ottoman Balkan Society, 1453-1821." Journal of Modern Greek Studies 16/1, 1998, s.11-48.
Runciman, Steven, The Great Church in Captivity: A Study of the Patriarchate of Constantinople from the Eve of the Turkish Conquest to the Greek War of Independence, Cambridge 1968.
Satış, İhsan & Ceyhan, Muhammed, “The Ottoman Berats of the Greek Orthodox Patrirach of Jerusalem (1872–1931)”, Journal of Holy Land and Palestine Studies, 14 (2015), 189-201.
Sezer, Hamiyet, “Osmanlı İmparatorluğu'nda Seyahat İzinleri (18-19.Yüzyıl)”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 22/33 (2003) , ss 105 - 124.
Stamatopoulos, Dimitrios, The Ecumenical Patriarchate under Ottoman Rule, Istanbul 1998.
Şahin, M. Süreyya, "Fener Rum Ortodoks Patrikhânesi", TDV İslâm Ansiklopedisi, C. XII, s. 342-348.
Şahin, M. Süreyya, Fener Patrikhânesi ve Türkiye, İstanbul 1980.
Şahin, Nadide, Hıristiyanlık’ta Ruhbanlık Anlayışı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2008.
Tekin, Şinasi, “Türkiye'de XV. Yüzyıla Ait İki Pasaport İl-can Mektubu ve İl-can Name”, Tarih ve Toplum, 23 (Kasım 1985), s. 9-11.
Tellan, Elif Bayraktar, The Patriarch and the Sultan: The Struggle for Authorıty and the Quest for Order in the Eighteenth-Century Ottoman Empire, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2011.
Tellan, Elif Bayraktar, “The Patriarchate of Constantinople and the ‘Reform of the Synod’ in the 18th Century Ottoman Context”, Chronos, 39 (2019), s. 7-22
Turan, Açık, “Trabzon Rum Metropolitleri Hakkında Bazı Gözlemler (1610-1670)”, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi (Journal Of Ottoman Legacy Studies) OMAD, 4/10 (2017) s. 1-26.
Turan, Ahmet Nezihi, “Bir Pîşkeş Defteri İçin”, OTAM, 13 (2002), s.59-74.
Turna, Nalan, “Osmanlı İstanbulu’nda İç Pasaport: Mürûr Tezkeresi”, II. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu (27-29 Mayıs 2014) Bildirileri Kitabı, (ed. Feridun M. Emecen, Ali Akyıldız, Emrah Sefa Gürkan), İstanbul, 2014, s. 389-403.
Turna, Nalan, 19. Yüzyıldan 20. Yüzyıla Osmanlı Topraklarında: Seyahat, Göç ve Asayiş Belgeleri: Mürûr Tezkereleri, İstanbul, 2013.
Victor, Roudometof, "From Rum Millet To Greek Nation: Enlightenment, Secularization, And National Identity In Ottoman Balkan Society, 1453-1821." Journal Of Modern Greek Studies, 16/1 (1998), s. 11-48.
Vryonis, Speros, The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and The Process Of Islamization From Eleventh Through The Fifteenth Century, Berkeley 1971.
Wright, D. F. “Constantine The Great”, The New International Dictionary Of The Christian Church (Ed. J. D. Douglas), Michigan 1974, s. 255- 256.