Niş Sancağı’nın İdari yapısı (1839- 1878)

Balkanlar’daki eski yerleşim merkezlerinden biri olan Niş, 1386-1878 yılları arasında Osmanlı hâkimiyetinde kalmıştır. Başlangıçta Rumeli beylerbeyliğine, sonraları ise Semendire’ye bağlanmış ve bu statüsü XIX. yüzyıla kadar da devam etmiştir. XIX. yüzyıl aynı zamanda Niş’in idarî statüsünde çok sık değişikliklerin meydana geldiği yıllardır. Nitekim 1839’da civarındaki bazı yerleşim alanlarının da ilavesiyle eyalete dönüştürülerek başına Ferik Vâsıf Paşa tayin edilmiş, 1847’de Sofya, Smakov ve Köstendil’in de bağlanmasıyla sınırları genişletilmiştir. Ancak Rumeli’de başlayan isyan hareketlerine yönelik olarak alınan tedbirler sebebiyle önce vilayete dönüştürülerek valiliğine Midhat Paşa getirilmiş, akabinde ise 1864’te Silistre, Vidin ve Niş birleştirilelerek Tuna Vilâyeti oluşturulmuştur. Fakat bu değişiklik de uzun süreli olamamış, 1870’te sancak statüsüyle Prizren vilâyetine bağlanmıştır. Niş, dört yıl sonra, 1874’te İşkodra ve Prizren’nin birleştirilmesiyle Manastır adıyla yeni bir vilâyet oluşturulunca, bu sefer tekrar Tuna’ya bağlanmıştır. Bununla birlikte Balkanlar’da sonu gelmeyen hareketlilik, 1876’da Tırnova ve Sofya adlarında iki Bulgar vilâyetinin oluşturulmasıyla sonuçlanınca bu sefer de Sofya’ya bağlanmıştır. Lakin bu da çok kısa sürmüş ve nihayet Kosova’ya bağlanmıştır. Kosova, aynı zamanda Niş’in Osmanlı hâkimiyetinde iken bağlandığı son merkezdir. Nitekim Niş, 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı akabinde yapılan Berlin Kongresi’yle Sırbistan’a terk edilen yerler arasına dâhil edilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Devleti, Rumeli, Balkanlar, Tuna Vilayeti, Niş

Administrative Structure of the Sanjak of Nis (1839-1878)

Nis, one of the oldest settlements in the Balkans, was under Ottoman rule during the years 1386-1878. It was initially to the beylerbeylik of Rumelia, but it was later adjoined to the kaza of Smedereva and it kept this status until the 19th century. In the XIXth century are the years where most of the administrative changes in the administrative status of Nis happened. In fact, in 1839, with the addition of several settlements around it, it was transformed into an eyalet under the leadership of Ferik Vasëf Pasha and the borders were widened with the connectiont of Sofia, Smakov and Köstendil in 1847. However, due to the measures taken against the insurgent movements that started in Rumeli, initially Mitat Pasha was appointed vali, thus turning it into vilayet, and then in 1864, Silistra, Vidini and Nis merged to form the Danube Vilayet. This change did not last long since Nis with the status of sanjak joined the vilayet of Prizren. Four years later, when Shkodra and Prizren merged together in 1874, a vilayet called Manastir was formed, this time Nis rejoining the Danube Vilayet. Due to the endless movements in the Balkans of the time and the creation of two Bulgarian vilayets called Ternova and Sofia, in 1876, this time Nis joined Sofia. However, even this change did not last long and finally was again rejoined with Kosovo. Kosovo was also the last center with which Nis was connected during the Ottoman rule. In fact, Nis was included in the lands annexed by Serbia during Berlin Congress held after the Ottoman-Russian war of 1877-78.

Keywords:

Ottoman State, Rumelia, Balkans, Vilayet of Danube, Nis,

PDF

___

Evkaf Defteri, No: 13839/5; 13839/2; 13839/3; 13839/4; 13839/5. Hattı Hümayûn, No: 1626/6; 1605/11; 1337/52172. İrade-i Dâhiliye, No: 169/8913; 468/31336. İrade-i Meclis-i Vâlâ, No: 295/11941; 482/21874; 22549. İrade-i Meclis-i Mahsus, No:49/2110, ML. VRD. Temettuât Defteri, No: 11059/2; 11082; 11101; 11127/2; 11170/2; 11172/2; 11142. Tapu Tahrîr Defteri, No: 027,
Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye: toplam 28 sayı. Salnâme-i Vilâyet-i Tuna: H.1285 (M.1868), 1 defa, H.1292 (M.1875), 8 defa, H. 1293 (M.1876), 9 defa, H. 1286 (M.1869), 2 defa. Salnâme-i Vilâyet-i Prizren: H. 1290 (M.1873), 1 defa, H. 1290 (M.1873), 2 defa.
Cerîde-i Havâdis, nr. 777, 13 Cemâziyelahir 1272. Takvîm-i Vekâyi, no. 624, 17 Cemâziyelevvel 1277, nr. 607, 11 Şaban 1277, nr. 773, 7 Cemâziyelevvel 1281, nr. 894, 5 Cemâziyelahir 1284, nr. 607, 11 Şaban 1277.
AYN-İ ALİ EFENDİ, Kavânîn-i Âl-i Osman der Hülâsa-i Mezâmin-i Defter-i Dîvân, Kalem Yayınları, İstanbul 1979.
BAŞAR, Fahameddin, Osmanlı Eyalet tevcihatı (1717-1730), T.T.K. Yayınları, Ankara 1997.
BEYAZIT, Yasemin, “Rumeli Kadılıkları ve Rütbelerine Dair 1253/1837 Tarihli bir Yazma”, Belgeler, C. XXIII., S. 32, T.T.K. Yayınları, Ankara 2008, s. 11-51.
BEYDİLLİ, Kemal, “Âlî Paşa, Mehmed Emin”, D.İ.A., C. II, İstanbul 1989, s. 425-426.
ÇELİK, Mehmet, Balkanlar’da Tanzimat: Midhat Paşa’nın Tuna Vilâyeti Vâliliği 1864-1868, Libra Kitapçılık, İstanbul 2010.
EREN, A. Cevat, “Niş”, İ.A., M.E.B., C. IX, İstanbul 1964, s. 293-298.
EVLİYA ÇELEBİ, Seyahatname, C. 5. İkdam Matbaası, İstanbul H.1314 (M.1896).
GÜNEŞ, Mehmet, Osmanlı Devleti’nde Kaymakamlık, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2014.
GÖYÜNÇ, Nejat, “Mithat Paşa’nın Niş Vâliliği Hakkında Notlar ve Belgeler”, Tarih Enstitüsü Dergisi, S. XII, Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1982, s. 279- 316.
HALAÇOĞLU, Ahmet, “1740-1741 Tarihli Yazma Esere Göre Rumeli Kazalarının Rütbeleri”, XII. Türk Tarih Kongresi, C. III, T.T.K. Yayınları, Ankara 1999, s. 869-897.
HALAÇOĞLU, Yusuf, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı. T.T.K. Yayınları, Ankara 1998.
İNALCIK, Halil - SEYİTDANLIOĞLU, Mehmet, Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2008.
İNALCIK, Halil, “Mahkeme”, İ.A., C. VII, M.E.B., İstanbul 1993, s. 146-151.
JORGA, Nicolae, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, çev. Nilüfer Epçeli, C. V, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2009.
KIEL, Machiel, “Niş”, D.İ.A., C. XXXIII, İstanbul 2009, s. 147-149.
MİLENKOVİÇ, Dimitriye - SARİÇ, Slavko, İstorija Nişa I od Najstarijih Vremena do Oslobodjenje od Turaka 1878 Godine, Gradina i Prosveta Yayınları, Niş 1983.
ORTAYLI, İlber, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahallî İdareleri (1840-1880), T.T.K. Yayınları, Ankara 2011.
İBN BİBİ, El-Evamirü’l-Ala’iyye Fi’l-Umuri’l-Ala’iyye: (Selçukname), çev. Mürsel Öztürk C. I, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1996.
İBNÜLEMİN MAHMUT KEMAL İNAL, Son Sadrazamlar, C. 1, Dergâh Yayınları, İstanbul 1982.
KARAL, Enver Ziya, Büyük Osmanlı Tarihi, C. III, T.T.K. Yayınları, Ankara t.y.
KOCAHANOĞLU, Osman Selim, Midhat Paşa’nın Hatıraları-Hayatım İbret Olsun, C. 1, Temel Yayınları, İstanbul 1997.
KUNERALP, Sinan, Son Dönem Osmanlı Erkân ve Ricali (1839-1922), İsis Yayınları, İstanbul 1999.
OĞUZ, Süleyman, Osmanlı Vilâyet İdaresi ve Doğu Rumeli Vilâyeti (1877-1885), 3. b., Cem Ofset Matbaası, İstanbul 1988.
ÖZERGİN, M. Kemal, “Rumeli Kadılıkaları’nda 1078 Düzenlemesi”, İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya Armağan, T.T.K. Yayınları, Ankara 1988, s. 251-309.
PETROVİČ, Vidosav, Niš u Delima Putopisaca od IV do XX Veka, 2. b., Niş: y.y., 2001.
SÜREYYA, Mehmed, Sicill-i Osmanî, C. 5, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996.
UKA, Sabit, E Drejta Mbi Vatrat dhe Pasurite Reale dhe Autoktone Nuk Vjeterohet, C. 8, Shoqata e Muhaxhireve te Kosoves Yayınları, Priştine 2004.
YÜZBAŞIOĞLU, Murat, vd. (haz.) Semendire Livası İcmal Tahrîr Defteri (937/ 1530), T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara 2009.