II. Abdülhamid Dönemi Maarif Bürokratlarından Önemli Bir Sima: Fârukîzade Abdullah Hasîb Efendi

Avrupai tarzda açılmış olan gayrimüslim ve yabancı okullar, misyoner ve yıkıcı etkisi bilinmekle beraber yabancı dil öğretilmesi yanında, sağlanan diğer imkânlarla beraber yüksek kalitede ve nitelikte eğitim sunmaları dolayısıyla halkın eğitim görmeyi arzu ettiği ve yüksek talep gören eğitim kurumları haline gelmişlerdir. Bu talep ve yoğun ilgi sadece payitaht ile sınırlı kalmamış taşrada da etkili olmuştur. Gayrimüslimleri olduğu kadar yerel Müslüman çocuklarını da kısa sürede söz konusu okullara çekmiştir. Özellikle II. Abdülhamid Dönemi’nde (1876-1909), eğitim alanında yapılan tüm girişim ve faaliyetler, ülkenin birlik, dirlik ve bütünlüğünü söz konusu okulların zararlı faaliyet ve yıkıcı etkilerinden korumak için zorunlu olarak başlatılan bir karşı refleks hareketi olarak görülmelidir. 1880’li yıllardan itibaren tüm vilayetlerde hızlıca başlatılan teşkilatlanma ve okullaşma, millî alternatif olarak görülen Türk özel okullarının açılması ve teşvik edilmesi ve diğer tüm faaliyet ve önlemler söz konusu mecburiyet neticesinde ortaya çıkmıştır. Alınan önemli önlemlerden bir diğeri de; Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’deki yabancı okulları denetleme ve tüm resmî işlemlerini yürütme görevini üstlenmek amacıyla 1886-1911 yılları arasında faaliyet gösteren Mekâtib-i Gayr-ı Müslime ve Ecnebiye Müfettişliği’nin kurulmasıdır. Bu çalışma da, Arapça ve Farsça lisanlarını çok iyi bilen, yazar ve hukukçu iken II. Abdülhamid Dönemi’nde önemli Maarif bürokratlarından biri olan Fârukîzade Abdullah Hasîb Efendi’nin biyografisi sicili ve arşiv belgeleri ışığında ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Fârukîzade Abdullah Hasîb Efendi, II. Abdülhamid Dönemi Eğitim Sistemi, Mekâtib-i Gayr-ı Müslime ve Ecnebiye Müfettişliği, Encümen-i Teftiş ve Muayene Reisliği, Meclis-i Maarif Azalığı.

A Significant Figure Among the Education Bureaucrats in the Period of Abdülhamid II: Fârukîzade Abdullah Hasîb Efendi

Non-Muslim and foreign schools opened in the European style became educational institutions which were in high demand and where people desired to receive education due to the teaching of a foreign language as well as the delivery of high-quality education along with other opportunities, although their missionary and destructive effect was known. This demand and great interest were not only limited to the capital city but also affected the countryside. Local Muslim children, as well as non-Muslims, were attracted to these schools in a short time. Especially during the period of Abdülhamid II (1876-1909), all the initiatives and activities performed in the field of education should be considered a counter-reflex movement initiated obligatorily to protect the unity, peace, and integrity of the country from the harmful activities and destructive effects of afore-mentioned schools. The organization and schooling initiated rapidly in all provinces as of the 1880s, the opening and promotion of Turkish private schools, regarded as a national alternative, and all other activities and precautions took place as a result of the said necessity. Another important precaution taken was the foundation of the Non-Muslim and Foreign Schools Inspectorship that operated between 1886 and 1911 to take on the duty of inspecting foreign schools in Dersaadet and Bilâd-ı Selâse and performing all the official operations. In this study, the biography of Fârukîzade Abdullah Hasîb Efendi, who could speak Arabic and Persian languages very well and became one of the important education bureaucrats in the period of Abdülhamid II while being an author and legist, will be discussed in light of his records and archive documents.

Keywords:

Fârukîzade Abdullah Hasîb Efendi, Education System in the Period of Abdülhamid II, Non-Muslim and Foreign Schools Inspectorship, Board of Inspection and Inspection Headship, Education Council Membership.,

PDF

___

Hızlı, Kasım, “Son Dönem Maarif Bürokratlarından Abdullah Hasib Efendi ve Mekâtib-i Gayr-ı Müslime ve Ecnebiye Müfettişliği”, II. Uluslararası Türkoloji Araştırmaları Sempozyumu, 25-26 Kasım 2020, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yayın No: 75
T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), BEO. 26/1893, 127/9518, 559/41907, 678/50784, 1440/107933, 1487/111523, 1872/140397, 2397/179704, 3435/257595, 3502/262611. DH.SAİDd. 152/99.
MF.MGM. Maarif Nezareti Mekâtib-i Gayr-ı Müslime ve Ecnebiye Müfettişliği Dosya Usulü Envanteri. MF.MKT. 206/16, 364/25, 373/42, 385/42, 435/49, 450/30, 511/34, 552/54, 632/27, 639/20, 699/19, 810/91, 987/38, 998/55, 1087/30, 1094/12, 1114/43, 1132/37.
MF.SCL. 8/117; İ.DH. 1070/83968; İ.TAL. 62/31, 133/90; Y.A.HUS. 201/65; Y.MTV. 104/47.; ŞD. 1086/99.
İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve E-Kaynaklar, Kartpostallar, Krt_009728.
İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, 90850/125.
Çetin, Atilla, “Tunuslu, Hayreddin Paşa”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. XVII, İstanbul, 1998. s. 57,60.
Farukî Abdullah Hasîb, Misbâhu'n-Necâh, Dersaadet: Matbaa-i Osmaniye, 1308.
Farukî Abdullah Hasîb, İmruü’l-Kays Kaside-i Mu’allakasının Şerhi, Dârü'l-hilafeti'l-aliyye: Matbaa-i Âmire, 1316.
Faruki Abdullah Hasip, İmruülkays Muallaka Kasidesi Şerhi, Hazırlayan: Ali Yılmaz, Sivas: Asitan Yayıncılık, 2012.
Namık Kemal’in Hususi Mektupları III, Hazırlayan: Fevziye Abdullah Tansel, TTK Yayınları, Ankara, 2013, s. XXIII.
Hızlı, Kasım, “Son Dönem Maarif Bürokratlarından Abdullah Hasib Efendi ve Mekâtib-i Gayr-ı Müslime ve Ecnebiye Müfettişliği”, II. Uluslararası Türkoloji Araştırmaları Sempozyumu, 25-26 Kasım 2020, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yayın No: 75. s. 266-278.
Hızlı, Kasım, “Bir Kurumu Yeniden Tasarlamak: Abdullah Hasib Efendi’nin Encümen-i Teftiş ve Muayene Hakkındaki Gözlemleri”, Hıstory Studies, Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 13/2, Nisan, 2021. s. 497-522.