"Şerhu Hutbeti'l-Beyân"da Hz. Ali ve Ehl-i Beyt ile İlişkilendirilen Kur'ân Ayetleri ve Bunların Yorumu
Geçmişte Alevî-Bektaşî inanç ve düşünce sisteminin beslendiği eserler ve bu eserlerde bu inanç ve düşünce sistemini temellendirmek için başvurulan ayetler ve bunların yorumları günümüzde Alevî-Bektaşîleri için büyük önem arzetmektedir. O nedenle bu makalede, Alevî-Bektaşîlerin temel referanslarından biri olan, Hz. Ali'nin sözlerini ihtiva ettiği ileri sürülen "Hutbetu'l-Beyân" ve XV. yüzyılın ortalarında Osmanlı döneminde Seyyid Hüseyin Gaybî tarafından bu esere yapılan şerh'te, Kur'ân'a ve ayetlere yapılan atıflar ele alınmıştır. Bu bağlamda, o dönem Anadolu halkının dinî inanç ve kültürlerine ışık tutan bu şerh'te, Hz. Ali ve Ehl-i Beyt tasavvuruyla ilişkilendirilen Kur'ân ayetleri ve bu ayetleri anlama, yorumlama biçimleri irdelenmiştir. Öte yandan bu ayetlerle ilişkilendirilen yorum ve rivayetlerin, Şi'î ve Sünnî kaynaklardaki yorum ve rivayetlerle bağlantısı tartışılmıştır. Araştırma neticesinde, Şerh'in, Hutbetu'l-Beyân'daki efsanevî Ali tasavvurunu ve Ehl-i Beyt sevgisini, ayetlerin zahirini ihmâl ve iskât ederek Kur'ân'la temellendirme çabası içinde olduğu sonucuna varılmıştır.
The Qur'anic Verses Associated with the Hz. Ali and Ahl al-Bayt and Their Interpretation from "Şerh-u Hutbeti'l-Beyân"
In the past, the books that discuss Alevi-Bektashi beliefs and its thought system and the verses, along with their interpretations, that were used to support this belief and thought system have become very important for the Alevi-Bektashi community. Therefore, in this article, "Hutbetu'l-Beyân", which is one of the main references of the Alevi-Bektashis propoundly containing the words of Hz. Ali, and the references to the Qur'an and the verses in this commentary made by the Seyyid Hossein Gaybi in the middle of the 15th century during the Ottoman period are discussed. Within this context, the Qur'anic verses associated with imaginations regarding the Hz. Ali and love of Ahl al-Beyt and the ways of understanding these verses and interpretation in this commentary that sheds light on religious beliefs and cultures of Anatolian people in that period were studied. On the other hand, the relationship between comments and narratives associated with these verses and the comments and narratives in Shia and Sunni sources were also investigated. As a result of the study, it was concluded that this commentary aims to establish a legendary Ali imagination and some mystical approaches in "Hutbetu'lBeyân" with Qur'an by ignoring and discarding the apparent meanings of the verses.
___
- Âbî, Ebû Saîd Mansur b. Hüseyin er-Râzî, Nesru'd-Dürri fi'l-Muhâdarât, (Tah. Halid Abdulğanî Mahfûd), Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1. Bsk., Beyrut 2004.
- Âga Bozorg-ı, et-Tahrânî, ez-Zerîa ilâ Tesânifi'ş-Şîa, Dâru'l-Edvâ, 3. Bsk., Beyrut 1983. Ateş, Süleyman, "İmamiyye Şi'âsı'nın Tefsir Anlayışı", AÜİFD, Ankara 1975, c. XX, s. 147-172.
- ------- -İslam Tasavvufu, Pars Matbaası, İstanbul 1972.
- Âbî, Ebû Saîd Mansur b. Hüseyin er-Râzî, Nesru'd-Dürri fi'l-Muhâdarât, (Tah. Halid Abdulğanî Mahfûd), Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1. Bsk., Beyrut 2004.
- Âga Bozorg-ı, et-Tahrânî, ez-Zerîa ilâ Tesânifi'ş-Şîa, Dâru'l-Edvâ, 3. Bsk., Beyrut 1983. Ateş, Süleyman, "İmamiyye Şi'âsı'nın Tefsir Anlayışı", AÜİFD, Ankara 1975, c. XX, s. 147-172.
- ------- -İslam Tasavvufu, Pars Matbaası, İstanbul 1972.
- Hûî, Seyyid Ebu'l-Kâsım el-Mûsevî, Sırâtu'n-Necât fî Ecvibeti'l-İstiftâât, (Ta'l. el-Mirzâ eş-Şeyh Cevâd et-Tebrîzî), Matbaatu Selmân el-Fârisî, 1. Bsk. yy. 1416.
- Huveyzî, Abd Alî b. Cum'a el-Arûsî, Tefsîru Nûri's-Sakaleyn, (Tah. Alî Aşûr), Müessesetü't-Târîhi'l-Arabî, 1. Bsk., Beyrut 2001.
- İbn Ferrûh es-Saffâr, Ebû Cafer Muhammed b. el-Hasen, Besâiru'd-Deracât, (Tah. Hâc Mirzâ Hüseyin), Menşûrâtu'l-A'lemî, 2. Bsk., Tahran 1374.
- İbn Hanbel, Ahmed b. Muhammed, el-Müsned, (Şerh. Ahmed Muhammed Şâkir), Dâru'l-Hadîs, 1. Bsk., Kâhire 1995.
- İbn Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed, Fezâilu's-Sahâbe, (Tah. Vasiyyullâh b. Muhammed Abbâs), Câmiatu Ümmi'l-Kurâ, 1. Bsk., Mekke 1983.
- İbn Kesîr, Hâfız Ebu'l-Fidâ İsmâîl b. Ömer ed-Dimeşkî, Tefsîru'l-Kur'âni'l-'Azîm, Dâru İbn Hazm, 2. Bsk., Beyrut 2009.
- İbn Merdeveyh, Ebû Bekr Ahmed b. Mûsâ el-İsfahânî, Menâkıbu Alî b. Ebî Tâlib ve ma Nezele mine'l-Kur'ân'i fî Alî, (Tah. Abdürrezzâk Muhammed Hüseyin Hırzuddîn), Dâru'l-Hadîs, 1. Bsk., Kum 2001.
- İbnu'l-Cevzî, Ebu'l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahman b. Alî b. Muhammed, Zâdü'lMesîr fî 'İlmi't-Tefsîr, el-Mektebetü'l-İslâmî, 4. Bsk., Beyrut 1987.
- İbnu'l-Meğâzilî, Alî b. Muhammed b. Muhammed b. et-Tayyib b. Ebî Ya'lâ b. el-Celâbî Ebu'l-Hasen el-Vâsidî el-Mâlikî, Menâkıbu Alî b. Ebî Tâlib, (Tah. Ebû Abdirrahmân Türkî b. Abdillâh el-Vadiî), Dâru'l-Âsâr, 1. Bsk., Sana 2003.
- Kaplan, Doğan, "Konya Koyunoğlu Kütüphanesinde Bulunan Alevîlik ve Bektaşîlikle İlgili Yazma Eserler", Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergsi, 2012/62, s. 305-324.
- Kaplan, İsmail, "Alevi İnancının Kaynakları ve AlevilerdeTanrı Kelamına (Kutsal Kitaplara) Bakış": http://alevi.com,TR/wp-content/uploads/2011/10/Aleviliginkaynaklari.pdf, 21.08.2016.
- Karaman, Hayrettin-Ali Özek vd., Kur'an-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli, TDV, 4. Bsk., Ankara 2009.
- Kâtib Çelebî, Mustafâ b. Abdillâh Hâcî Halîfe, Keşfu'z-Zunûn, Mektebetu'l-Müsennâ, Bağdâd 1941.
- Kelâbâzî, Ebu Bekr Muhammed b. İbrahim el-Buhari, Taarruf, Doğuş Devrinde Tasavvuf, (Haz. Süleyman Uludağ), Dergâh Yay., İstanbul 1979.
- Kemikli, Bilal, Sunullah Gaybî Divan, İnceleme-Metin, MEB., İstanbul 2000.
- Kummî, Ebu'l-Hasen Alî b. İbrâhîm, Tefsîru'l-Kummî, (Tah. Tayyib el-Mûsevî elCezâirî), Matbaatu'n-Necef, yy. 1387.
- Kummî, Nizâmuddîn Hasan b. Muhammed b. el-Huseyin, Ğerâibu'l-Kur'ân ve Reğâibu'l-Furkân, (Tah. İbrâhîm Atve Avez), Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 1. Bsk., Mısır 1962.
- Kundûzî, Süleyman b. İbrâhim Kelan b. Muhammed Bâbâ Havâce el-Hüseynî el-Belhî, Yenâbîu'l-Mevedde, (Tas. Alauddîn el-A'lemî), Müessesetü'l-A'lemî li'l-Matbûât, Beyrut 1997.
- Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. el-Ensârî, el-Câmi' li-Ahkâmi'l-Kur'ân, (Tah. Muhammed İbrâhîm el-Hafnâvî), Dâru'l-Hadîs, 1. Bsk., Kâhire 1994.
- Meclisî, Allâme Muhammed Bâkır, Bihâru'l-Envâri'l-Câmiati li-Düreri Ahbâri'lEimmeti'l-Ethâr, (Tah. Lecne mine'l-Ulemâi ve'l-Muhakkikîne'l-Ehissâ'), Müessesetu'l-A'lemî, Beyrut-Lübnan 2008.
- ------- -Mir'âtu'l-Ukûl fî Şerhi Ahbâri Âli'r-Rasûl, Dâru'l-Kütübi'l-İslâmiyye, Tahrân 1375.
- Muhyiddin İbn Arabi, Ebu Abdillah Muhammed b. Ali, Fususu'l-Hikem, (Ter. ve Şerh: A. Avni Konuk, Haz. Mustafa Tahralı-Selçuk Eraydın) İFAV., Yay., İstanbul 2002.
- Müslim, Ebu'l-Hüseyin b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî, Sahîhu Müslim, (Tah. Nazar Muhammed el-Fâriyâbî), Dâru Taybe, 1. Bsk., Riyâd 2006.
- Nesefî, Ebu'l-Berekât Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd, Medâriku't-Tenzîl ve Hakâiku'tTe'vîl, (Tah. Yûsuf Alî Bedyûyi), Dâru İbn Kesîr, 1. Bsk., Dımeşk 2005.
- Nurullâh el-Hüseynî, el-Mar'aşî, et-Tüsteri, İhkâku'l-Hak ve İzhâku'l-Bâtıl, Mektebetu Ayetullahi'l-Uzmâ el-Mar'aşî, Kum 1986.
- Oytan, M. Tevfik, Bektaşiliğin İçyüzü, Dibi-Köşesi-Yüzü ve Astarı Nedir? Maarif Matbaası, 2. Bsk., İstanbul ty.
- Öztürk, Mustafa, Kur'an ve Aşırı Yorum, Avrasya Yayın Reklam Mat., Ankara 2003.
- Râzî, el-Fahr, et-Tefsîru'l-Kebîr, Dâru İhyâi't-Türâsi'l-'Arabiyyi, 2. Bsk., Beyrut 1997.
- Safadî, Salâhuddîn Halîl b. Aybek, Kitâbu'l-Vâfî bi'l-Vefeyât, (Tah. Ahmed el-ArnavûtTezkî Mustafâ), Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabiyyî,1. Bsk., Beyrut- Lübnan 2000.
- Sa'lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm, el-Keşf ve'l-Beyân fi Tefsîri'lKur'ân, (Tah. Seyyid Kesrevî Hasan), Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1. Bsk., Beyrut 2004.
- Sarıkaya, M. Saffet, "Şerhu Hutbeti'l-Beyân'da Ehl-i Beyt İle İlgili İnanç Motifleri", Arayışlar -İnsan Bilimleri Araştırmaları-Yıl: 5, Sayı: 12, 2004/2, s. 1-11.
- ------- -"Bektaşî ve Alevilerde Hz. Ali'nin Tanrısallaştırılması İddialarına Dair Bir Değerlendirme", s. 1-17, http://www.msaffets.com. 07. 03. 2015.
- ------- -"Alevilik ve Bektaşiliğin Ahilikle İlişkisi", İslamiyat, VI/3, Ankara 2003, s. 93- 110.
- Serrâc, Ebû Nasr et-Tusî, el-Luma', (Tah. Abdulhalim Mahmud Taha-Abdulbaki Surur), Dâru'l-Kütübi'l-Hadîse, Mısır 1960.
- Suyûtî, Abdurrahmân b. el-Kemâl Celâlüddîn, ed-Dürrü'l-Mensûr fi't-Tefsîri'l-Me'sûr, Dâru'l-Fikr, 1. Bsk., Beyrut 1983.
- ------- -el-İtkan fi Ulumi'l-Kur'an, (Ter. Sakıp Yıldız-Hüseyin Avni Çelik) Hikmet Neşriyat, İstanbul 1987.
- Şeyh Sadûk, Ebû Cafer Muhammed b. Alî b. Hüseyin İbn Babeveyh, Terceme-i Emâlî Şeyh Sadûk, (Ter. Muhammed Hüseyin Hurşîdî), İntihâb-ı Evvel, Kum (Qum) 1389.
- Şimşek, M. Said, Günümüz Tefsir Problemleri, Kitap Dünyası Yay., 8. Bsk., Konya 2004.
- Taberânî, Hâfız Ebu'l-Kâsım Süleymân b. Ahmed, el-Mu'cemu'l-Kebîr, (Tah. Hamdî Abdulmecîd es-Selefî), Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabiyyi, 2. Bsk., yy. ty. (Yararlanı- lan diğer cildin baskı tarihi, c. X, 1986).
- Taberî, Ebû Ca'fer Muhammed b. Cerîr, Tefsîru't-Taberî, Câmiu'l-Beyân an Te'vîli Âyi'lKur'ân, Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 5. Bsk., Lübnân 2009.
- Tabersî, Ebû Alî Fazl b. Hasen, Mecmau'l-Beyân fî Tefsîri'l-Kur'ân, (Tah. Lecne mine'lUlemâ), Müessesetu'l-A'lemî li'l-Matbuât, Beyrut 1995.
- Tahâvî, Ebû Ca'fer Ahmed b. Muhammed b. Sellâme b. Abdi'l-Melik b. Seleme, Şerhu Müşkili'l-Âsâr, (Tah. Şuayb el-Arnavût), Müessesetu'r-Risâle, 1. Bsk., Beyrut 1494.
- Tirmizî, Ebû Îsa Muhammed b. Îsa b. Sevre, el-Câmiü's-Sahîh, Sünen, (Tah. İbrâhim Atve İvaz), Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 1. Bsk., Kahire 1965.
- Tûsî, Ebû Cafer Muhammed b. el-Hasen, et-Tıbyân fî Tefsîri'l-Kur'ân, (Tah. Ahmed Habîb Kasîr el-Amilî), Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabiyyi, Beyrut ty. Tüsterî, Sehl b. Abdillah, Tefsîru'l-Kur'âni'l-'Azîm, Mısır 1329.
- Vâhidî, İmâm Ebu'l-Hasen Ali b. Ahmed, Esbâb-ı Nüzûl, (Ter. Necati Tetik-Necdet Çağıl), İhtar Yay., Erzurum 1994.
- Yıldız, Harun, "Ehl-i Beyt İnanışlarının Anadolu Alevileri Üzerindeki İzdüşümleri", Ma'rife (Ehl-i Beyt Sayısı), Yıl: 3, Sayı: 4, Kış 2004, s. 297-317.
- ------- -"Anadolu Aleviliğinin Yazılı Kaynaklarına Bir Bakış", Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, Cilt: XIV, Sayı: 30,Yaz 2004, s. 323-359
- Yurdagür, Metin, "Cefr" , DİA, 1993, c. VII, s. 216-217.
- Zehebî, Şemsuddîn Ebî Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân b. Kaymâz, Siyeru A'lâmi'n-Nübelâ, Dâru'l-Hadîs, Kahire 2006.
- Zelyut, Rıza, Öz Kaynaklarına Göre Alevilik, Anadolu Kültür Yay., İstanbul 1990.
- Zemahşerî, Ebu'l-Kâsım Carullah Muhammed b. Ömer Muhammed, el-Keşşâf, (Tas. Muhammed Abdusselâm Şâhin), Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1. Bsk., Beyrut 1995.
- ISSN: 1305-2632
- Başlangıç: 2004
- Yayıncı: İSTANBUL SABAHATTİN ZAİM ÜNİVERSİTESİ