Dil ve Belâgat Yönünden Ebüssuûd Efendi’nin Tefsiri İrşâdü’l-Akli’s-Selîm ilâ Mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm -Müşâkele Sanatı Örneğinde-

Ebüssuûd Efendi'nin Arap dili ve belâgatindeki yetkinliği kuşkusuzdur. O bu alandaki görüş ve düşüncelerini özellikle ölümsüz tefsiri İrşâdü'l-'akli's-selim'inde ifade etmiştir. Ebüssuûd Efendi'yi asıl üne kavuşturan eseri İrşâdü'l-'akli's-selîm, yazıldığı günden itibaren ilim ve siyaset çevrelerinin büyük alakasına mazhar olmuş, kısa sürede geniş Osmanlı coğrafyasında Zemahşerî'nin Keşşâf'ı ve Beyzâvî'nin Envârü'l-Tenzîl'inden sonra en çok tutulan tefsir haline gelmiştir. Ebüssûd Efendi tefsirini yazma maksadını, Kur'ân'ın öncelikle edebî inceliklerini vahyin lafız ve mana güzelliklerine yaraşır bir üslupla yeniden tertip etmek olarak belirtmiştir. İki bölümden oluşan bu mütevazı çalışmanın birinci bölümünde İrşâdü'l-akli'sselîm'in Arap dili ve belâgatindeki yerini, ikinci bölümünde ise belâgatte müşâkele sanatının kavramsal çerçevesini verdikten sonra Ebüssuûd Efendi'nin mezkur tefsirinde, müşâkele sanatına konu olan âyetleri yorumunda bu sanatı kullanış biçimi, Zemahşerî ve Beyzâvî'yle karşılaştırmalı olarak ele alınacaktır. Böylece bir mü- fessir olarak Ebüssuûd Efendi'nin belâgat ilmindeki yeri ve katkısı somut verilerle netleştirilmiş olacaktır.

The Linguistics and Rhetoric Aspects of the Irshad al-‘aql al-salīm; on the Example of the Art of Mushakala

It is an accepted reality that Ebüssuûd Efendi made significant contributions to the grammar and rhetoric of the Arabic language. He explored his opinions and made contributions in his monumental exegises work Irshād al-‘aql alsalīm. Irshād al-‘aql al-salīm is the magnum opus of Ebüssuûd Efendi that brought him reputation and prestige in particular, achieving great relevance in scientific and political circles, which soon became the most popular exegesis after alZamakhsharī’s Keşşāf and al-Baydāwī’s Envārü't-Tenzīl throughout the Ottoman lands. He explained that he wrote his exegises with the purpose of reconstructing the Qur'an’s especially literal subtleties in a new style worthy of the divine revelation’s verbal and literary beauties. We will examine in this paper the very contributions of Ebussuud in Arabic language and eloquence/rhetoric as it was provided in the Irshad al-‘aql al-salīm on the example of the art of Mushakala, dividing it into two chapters. In the first chapter of this modest work, general information will be given about Irshād al-‘aql alsalīm’s place and importance in Arabic language and rhetoric. In the second chapter, it will describe the Mushakala art’s conceptual framework in the Arabic rhetoric, after which it will investigate Ebussuud’s contributions in the Arabic rhetoric with a concentration on his remarks and explorations regarding the art of Mushakala in comparison with al-Zamakhsharī and al-Baydāwī’s opinions, to be able to bring out Ebussuud’s contributions in the Arabic rhetoric on the basis of concrete evidences.

___

  • Abdurrahman Abdülkadir el-Arabî, el-Müşâkele beyne’l-lüga ve’l-belâga, Yüksek Lisans Tezi, el-Camiatü’l-Mustansırıyye, Külliyetü’l-âdab, 2002.
  • Alûsî, Ebü’l-Fadl Şihabüddin Mahmud el-Âlûsî, Ruhu’l-meânî fî tefsi’l-Kur’âni’l-Azim ve’s-sebi’l-mesânî, c. I-XXX, Beyrut: Darü ihyâi’t-türasi’l-Arabî, ts.
  • Avcı, Aykut, Ebüssuûd Efendi’nin Ahkâm Âyetlerini Yorum Metodu, Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, 2008.
  • Aydemir, Abdullah, Büyük Türk Bilgini Şeyhulislam Ebüssuûd Efendi ve Tefsirdeki Metodu, Ankara ts.
  • Aydın, Feridüddin, et-Tarikatü’n-Nakşibendiyye beyne mâdîhâ ve hâdırıhâ, İstanbul 1997.
  • Bâli Efendi, Ali b. Bâlî, el-İkdu’l-Manzûm fî Zikri Efâdıli’r-Rûm (Taşköprîzâde, eş- Şekâik-Nu’mâniyye ile birlikte) Beyrut 1395 / l975.
  • Baysun, M. Cavid “Ebüssuûd Efendi”, İA (İslam Ansiklopedisi), İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı 1988, c. IV, s. 92-99.
  • Beyzâvî, Nasırüddin Ebü’l-Hayr Abdullah b. Ömer el-Beyzâvî, Envârü’t-Tenzîl ve esrârü’t-te’vil el-maruf bi Tefsirü’l-Beyzâvî (nşr. Muhammed Abdurrahman elMaraşlî), c. I-V, Beyrut: Dârü ihyâi’t-türâsi’l-Arabî ts.
  • Bilmen, Ömer Nasûhî, Büyük Tefsîr Tarihi: Tabakâtü’l-müfessirîn, c. I-II, İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1974.
  • Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail el-Buhârî, el-Kütübü’s-sitte ve şürûhuhû: Sahihü’l-Buhârî, c. I-VIII, İstanbul: Çağrı yayınları, 1992/1413.
  • Cevdet Bey, Tefsir Usûlü ve Tarihi, nşr. Mustafa Özel, İstanbul 2002.
  • Cürcânî, es-Seyyid eş-Şerif Ali b. Muhammed b. Ali el-Cürcânî, el-Misbâh fi Şerhi’lMiftâh (thk. Yüksel Çelik), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İlahiyat Fakültesi Arap Dili ve Belâgati Bölümü, İstanbul 2009.
  • Durmuş, İsmail, “Müşâkele”, DİA, c. XXXII, 154-155, İstanbul 2006.
  • Düzenli, Pehlul “Şeyhulislâm Ebüssuûd Efendi: Bibliyografik Bir Değerlendirme”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi (TALİD), c. 3, sy. 5, İstanbul 2005, s. 441- 475.
  • --------- Osmanlı Hukukçusu Şeyhülislam Ebüssuûd Efendi ve Fetvaları (Doktora Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, İslam Hukuku Bilim Dalı, Konya 2007.
  • Ebû Musa, Muhammed Haseneyn, el-Belâğatü’l-Kur’âniyye fî Tefsiri’z-Zemahşerî ve eserühâ fi’d-dirâsâti’l-belâğiyye, Kahire: Dârü’l-fikri’l-Arabî ts.
  • Ebüssuûd Efendi, Muhammed/Ahmed b. Şeyh Muhyiddin el-İmâdî, Tefsirü Ebi’s-Suûd ev İrşâdü’l-akli’s-selim ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-Kerim (thk. Abdülkadir Ahmet Atâ) c. I-V, Riyad 1391/1981.
  • -------- Tefsirü Ebi’s-Suûd el-müsemmâ İrşâdi’l-akli’s-selim ilâ mezâya’l-Ku’râni’lKerim, c. I-IX, Beyrut: Dârü ihyâi’t-türâsi’l-Arabî ts.
  • --------- İrşadü’l-akli’s-selim (mahtût), Beyazıt Devlet ktb. Veliyüddin, nr. 310.
  • -------- İrşadü’l-akli’s-selim (Mahtut), Beyazıt Devlet Ktp., Merzifonlu K.M., nr. 47(18712)
  • Eliaçık, Muhittin, “Bazı Belagat Kitaplarında Müşâkele Sanatının Tanım ve Tasnifi”, Kırklareli Ün. Sosyal Bilimler Dergisi (KUSBD), cilt. 3, sayı. 2 (Temmuz 2013), s. 6-15.
  • Emil Bedî Yakub, Divânü Amr b. Külsûm, Beyrut 1991.
  • Ferrâ, Ebû Zekeriya Yahya b. Ziyad el-Ferrâ, Meâni’l-Kur’ân, c. I-II, Beyrut 1403/1983.
  • Güllüce, Veysel, “Kur’ân-ı Kerim’de Müşâkele Yoluyla Allah’a İsnat Edilen İfadelerin Değerlendirilmesi”, Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 25, Erzurum 2006, s. 41-62.
  • Halid Hacil Ahmed ed-Düheysat, et-Tevcîhü’n-nahvî li’l-kırââti’l-Kur’âniyye fi Tefsiri Ebi’s-Suûd el-İmâdî, Mûte Üniversitesi, Karak/Ürdün 2011. http://www.vb.tafsir.net/tafsir5565/#.VtfbTI9OJMs
  • İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Âşûr, et-Tahrîr ve’t-tenvîr, c. I-XXX, Tunus 1984.
  • İbn Hicce el-Hamevî, Hizânetü’l-edeb ve gâyetü’l-ereb, (thk. İsam Şuaytû) c. I-II, Beyrut 1987.
  • İbn Manzûr, Ebü'l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî Lisânü’l-Arab, c. IXV, Beyrut: Dâru Sâdır 2010.
  • İbnü’n-Nâzım, Bedreddin İbn Malik el-Endelüsî, el-Misbâhü’l-münîr fi ilmi’l-meânî ve’l-beyân ve’l-bedî (thk. Hüsni Abdülcelil Yusuf), Kahire: Mektebetü’l-Âdâb 1409/1989.
  • İmâd Ahmed Zebin, Ebü’s-Suûd ve menhecuhû fi’n-nahv min hilâl tefsirihî İrşâdü’l- akli’s-selîm ilâ mezâyâ’l-Kitâbi’l-Kerîm, Ürdün Üniversitesi: Edebiyat Fakültesi, Amman 2006.
  • İsra Müeyyed Reşid, “Üslûbü’l-müşâkele fi’s-süveri’t-tıvâl: dirâse üslûbiyye dilâliyye”, Mecelletü Midâdi’l-âdâb, sayı: 2, Bağdat, s. 71-93.
  • Karakaya, Mehmet Zeki, Ebüssuûd Tefsirinde Belâgat İlmi Uygulamaları, Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum 2007.
  • Katib Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah Katib Çelebi, Keşfü'z-zünûn an esâmi'lkütüb ve'l-fünûn (tsh. M. Şerefettin Yaltkaya- Kilisli Rifat Bilge), c. I-II, Ankara: Maârif Vekâleti 1941.
  • Kazvînî, Kazvinî, Ebü’l-Meâlî Celâlüddîn Muhammed b. Abdirrahmân el-Hatîb elKazvînî, el-İzâh fi ulûmi’l-belâga: el-meânî ve’l-beyân ve’l-bedî (nşr. İbrahim Şemşeddin) Beyrut 1424/2003.
  • --------- et-Telhîs fi ulûmi’l-belâga (nşr. Abdurrahman el-Berkûkî), Kahire: Darü’lFikri’l-Arabî 1350/1932.
  • Kemalpaşazâde, Şemseddin Ahmed, Risâle fî tahkîki’l-mecâz (thk. Cebir İbrahim Berrî), Dirâsâtü’l-ulûmi’l-insâniyye ve’l-ictimâiyye, c. 38, sayı: 2 (2011) Ürdün Üniversitesi, s.491-505.
  • Leknevî, Ebü’l-Hasenat Muhammed Abdülhay el-Leknevî, el-Fevâidü’l-Behiyye fi Terâcimi’l-Hanefiyye, tsh. Muhammed Bedreddin Ebû Firas et-Ta’sânî, Mısır: Matbatü’s-Saâde 1324.
  • Makdisî, Radıyyüddin Muhammed b. Yusuf el-Makdisî, Hâşiye alâ Envâri’t-Tenzîl ve’lKeşşâf ve Ebi’s-Suûd,, Beyazıt Devlet Ktb. Veliyüddin, nr. 310.
  • Maverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed el-Maverdî, en-Nüket ve’l-uyûn: Tefsirü’lMaverdî (nşr. Es-Seyyid Abdülmaksud b. Abdürrahim), c. I-VI, Beyrut: Darü’lkütübi’l-ilmiyye ts.
  • Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, c. I-IV, İstanbul 1996.
  • Muhammed Ebü’l-Mecd Ali el-Besyûnî, Bibliyografya’r-resâili’l-ilmiyye fi’l-câmiâti’lMısrıyye münzü inşâihâ hattâ nihâyeti’l-karni’l-işrîn, Kahire 2001-1422.
  • Müslim, Müslim b. Haccac el-Kureyşî, el-Kütübü’s-sitte ve şürûhuhû: Sahihü Müslim, IIII, İstanbul: Çağrı yayınları, 1992/1413.
  • Râfiî, Mustafa Sadık er-Râfiî, İ’câzü’l-Kur’ân ve’l-Belâgatü’n-Nebeviyye, nşr. Derviş Cüveydî, Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye 2003.
  • Rağıb el-İsfehânî, Müfredâtü elfâzi’l-Kur’ân (thk. Safvân Adnân Davudî), Dı- meşk/Beyrut 1430/2009.
  • Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer Fahrettin er-Râzî, Mefâtihü’l-gayb, c. I-XXX, Beyrut 1420.
  • Sekkâkî, Ebû Yakub Yusuf b. Muhammed es-Sekkâkî, Miftahü’l-ulûm (thk. Abdülhamid el-Hindâvî), Beyrut 1420/2000.
  • Subhi Salih, Mebâhis fi ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut: Darü’l-ilm li’l-melâyîn, 1977.
  • Suyûtî, Celaleddin Ebü’l-Fadl Abdurrahman b. Ebî Bekr es-Suyûtî, el-İtkân fî ulûmi’lKur’ân (thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim), c. I-VII, Suud Din İşleri, Vakıflar, Davet ve İrşad Bakanlığı Yayınları ts.
  • Sübkî, Ahmed b. Ali Behaüddin es-Sübkî, Arûsü’l-efrâh fî şerhi Telhîsi’l-Miftâh (thk. Abdühmaid Hindâvî), c. I-II, Beyrut 1423/2003.
  • Şamî, Fâdî Avn İbrahim eş-Şâmî, Belâgatü’l-iltifât inde Ebi’s-suûd fi tefsirihi İrşâdü’l- akli’s-selîm, Yüksek Lisans Tezi, Ürdün Üniversitesi: Lisans Üstü Araştırmalar Fakültesi, Amman 2008
  • Şehhat Muhammed Abdurrahman, Min A’lâmi’t-tefsiri’l-beyanî: Ebüssuûd el-Imadî; hayâtühü, menhecühü fi’t-tefsir, Mecelletü’l-Ezher c. 2, yıl: 57, Kahire 1405, s. 188.
  • Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerir et-Taberî, Tefsirü’t-Taberî: Câmi’l-beyân an te’vili âyi’l-Kur’ân (thk. Abdullah b. Abdülmusin et-türkî), c. I-XXX, Kahire: Dârü Hicr ts.
  • Taşköprüzade, Ebü'l-Hayr İsamüddin Ahmed Efendi, Şerhu Fevâidi'l-Ğıyâsiyye min ilmeyi’l-meâni ve’l-beyân, Dersaâdet: Dârü’t-tıbâati'l-âmire, 1312.
  • Teftâzânî, Sadettin Mesud b. Fahreddin Ömer et-Teftâzânî, el-Mutavvel Şerhu Telhîsi Miftâhi’l-ulûm (thk. Abdülhmaid el-Hindâvî), Beyrut 1434/2013.
  • Tehânevî, Muhammed Ali et-Tehânevî, Mevsûatü Keşşâfi’stılâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm (nşr. Ali Dehrûc), c. I-II, Beyrut 1996.
  • Temizer, Aydın, “Şeyhu’l-İslâm Ebü’s-Suûd Efendi ve mekânetühû fi’l-luga ve‘l-edeb”, M.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 41(2011/2) s. 203-220.
  • Unan, Fahri “XV. Ve XVII. Yüzyıllarda Osmanlı Yönetim Kademesi İçerisinde Ebüssuûd Efendi Ailesi”, Türk Yurdu, c. II/50, Ankara 1991, s. 25.
  • Vahdeti Efendi, “Şeyhülislam Ebüssuûd Efendi Merhumun Tercüme-i Hâli”, Beyânülhak, Dersaaset: Ruşen Matbaası, 7 Eylül 1325, c. II, sy. 43, s. 947.
  • Yılmaz, Selahattin, Kur’ân’da Müşâkele Sanatı (Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, Erzurum 2012 (18/07/2012).
  • Zehebî, Muhammed b. Hüseyin ez-Zehebî, et-Tefsir ve’l-müfessirûn, 7. Bsk. c. I-III, Kahire: Mektebetü Vehbe, 2000.
  • Zemahşerî, Carullah Mahmud b. Ömer ez-Zemahşerî, el-Keşşâf an hakâiki gavâmidi’tTenzîl ve uyuni’l-ekâvîl fi vücûhi’t-te’vîl (thk. Adil Ahmed Abdülmevcud ve Ali Muhammed Muavvad), c. I-IV, Riyad 1418/1998.
  • Zencir, Muhammed Ahmet Rifat, Mebâhis fi’l-belagati ve i’câzi’l-Kur’âni’l-Kerim, Dubay 1428/2007.