ORHUN YAZITLARI DİPLOMATİK BAKIMDAN HANGİ GRUBA GİRER?

Orhun Yazıtları, II. Türk Kağanlığı (682-745) Dönemi’ne ait olup, Bilge Kağan’ın kardeşi Kül Tigin ve kendisi adına sırasıyla 732 ve 735 tarihlerinde dikilmişlerdir. Birincisi, kardeşinin ölümünü müteakip bizzat kağan tarafından, ikincisi ise ölümünden sonra oğlu tarafından dikilmiş olup her iki yazıtta da konuşan, kağanın kendisidir. Yazıtları yazan ise “atısı” lakaplı Yoluğ Tigin’dir. İlim camiasında Orhun Yazıtları’nın, “hatıra” türünden yazıtlar oldukları, Kağan’ın, I ve II. Türk Kağanlığı’nın tarihi hakkında bazı bilgiler aktardığı ve “Türk Milleti”ne bazı tavsiyelerde bulunduğu ileri sürülmekle beraber biz makalemizde bunun, tarihî sürece bakılırsa doğru olmadığını ve her iki yazıtın da “emir, ferman” türüne giren eserler olduklarını göstereceğiz. Çünkü gerek bizzat yazıtlarda, gerekse daha sonraki birçok Türk devletlerine ait fermanlarda, “emr(im), ferman(ım), buyruğ(um)” anlamında ifadeler geçmektedir. Orhun Yazıtları’nda bu, “sabım” (sözüm, buyruğum), sonraki Türk eserlerinde, mesela Akkoyunlu Uzun Hasan Bey’in fermanlarında “sözümüz”, Osmanlı Devleti hükümdarlarının fermanlarında “buyurdum ki” şeklindedir. Moğol ve Timurlu fermanlarında da benzer şekilde aynı anlama gelecek şekilde “üge manu” (sözüm) ifadesi yer almaktadır. Makalemizde, bu hususun diplomatik olarak tarih içerisinde nasıl geliştiği örneklerle ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Orkhon Inscriptions, Bilge Kaghan, fermans, sabïm, sözümüz

___

ALYILMAZ, C. (2005). Orhun Yazıtlarının Bugünkü Durumu. Ankara: Kurmay Kitap Yayın Dağıtım. ALYILMAZ, C. (2015). İpek Yolu Kavşağının Ölümsüzlük Eserleri. Ankara: Atatürk Üniversitesi Orta Doğu ve Orta Asya - Kafkaslar Araştırma ve Uygulama Merkezi. ARAT, R. R. (1987). Fatih Sultan Mehmed'in Yarlığı. Un yarlık de Mehmed II, le Conquerant. R. R. Arat içinde, Makaleler Cilt I (783-885). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. AYDIN, E. (2012). Orhon Yazıtları (Köl Tigin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). Konya: Kömen Yayınları. BERTA, A. (2004). Szavaimat jól halljátok… A türk és uigur rovásírásos emlékek kritikai kiadása. Szeged: Jatepress. BERTA, A. (2010). Sözlerimi İyi Dinleyin... Türk ve Uygur Runik Yazıtlarının Karşılaştırmalı Yayını. (çev. E. Yılmaz). Ankara: TDK. BİÇURİN (İakinf), N. Y. (1950). Sobranie Svedeniy o Narodah, obitavşih v Sredney Azii drevnie vremena (Cilt I), (haz. S. P. Tolstov) Moskva - Leningrad: İzdatel'stvo Akademii Nauk SSSR. CAFEROĞLU, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yyaınları: Edebiyat Fakültesi Basımevi. CHAVANNES, E. (1904). Inscriptions et pièces de chancellerie chinoises de l'époque mongole. T'oung Pao, 5(4), 357-447. CHAVANNES, E. (1908). Inscriptions et pièces de Chancellerie chinoises de l'époque mongole. T'oung Pao, 9(3), 297-428. CLAUSON, S. G. (1962). Turkish and Mongolian Studies. Luzac and Comany Limited, London: The Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland. CLAUSON, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of re-Thirteenth-Century Turkish. Oxford at the Clarendon Press: Oxford University Press. DOERFER, G. (1967). Türkische und Mongolische Elemente im Neuersischen unter besonderer Berücksichtigung alterer Neupersischer Geschichtquellen, vor allem der Mongolen- und Timuridenzeit (Bnd. III: Türkische Elemente im Neupersischen). Wiesbaden: Franz Steiner Verlag. DOERFER, G. (1975). Ein Persisch-Mongolischer Erlass des Ğalayiriden Šeyh Oveys. II. Die Mongolische Fassung. Central Asiatic Journal, XIX(1-2), 55-84. DOERFER, G. (1975). Ein Persisch-Mongolischer Erlass des Galayiriden Seyh Oveys. II. Die Mongolische Fassung. ZDMG, 125(2), 335-346. ERCİLASUN, A. B. (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergâh Yayınları. ERDAL, M. (2004). A Grammar of Old Turcic. Leiden: Brill: Leiden-Boston. FEKETE, L. (1926). Einführung in die osmanisch-türkische Diplomatik der türkischen Botmassigkeit in Ungarn. Budapest: Königliche Ungarische Universitatsdruckerei. FEKETE, L. (1957). Arbeiten der Grusinischen Orientalistik auf dem Gebite der Türkischen und Persischen Palaographie und die Frage der Formel Sözümüz. Acta Orientalia Scientiarum Hungaricae, VII(1), 1-20. FEKETE, L. (1977). Einführung in die Persische Paläographie. 101 Persische Dokumente. (G. Hazai, Dü.) Budapest: Akadémiai Kiado. FRAGNER, B G. “FARMĀN,” Encyclopædia Iranica, online edition, 2016, available at http://www.iranicaonline.org/articles/farman (accessed on 07 June 2016). GOLDEN, P. B. (1992). An Introduction to the History of the Turkic Peoples : Ethnogenesis and State Formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East. Wiesbaden: Otto Harrassowitz. GÖK, N. (tarih yok). An Analysis and Comparison of Fermân and Berât in Ottoman Diplomatics. 11 16, 2016 tarihinde http://ngok.bilkent.edu.tr/makale/bulgarian2.pdf adresinden alındı GÖK, N. “An Introductiontothe Berat in Ottoman Diplomatics 1”: http://ngok.bilkent.edu.tr/makale/bulgarian1. GÖKBİLGİN, M. T. (1992). Osmanlı İmaratorluğu Medeniyet Tarihi Çerçevesinde Osmanlı Paleografya ve Diplomatik İlmi (2. Baskı). İstanbul: Enderun Yayınları. HASAN, A. O. (1926-33). Temir Kutluğ Yarlığı. Türkiyat Mecmuası, 207-227. KÂŞGARLI MAHMUD (2014). Dîvânu Lugâti't-Türk. Giriş - Metin - Çeviri - Notlar - Dizin. (Hazırlayanlar: A. B. Ercilasun ve Z. Akkoyunlu) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. KÜTÜKOĞLU, M. S. (1994). Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik). İstanbul: Kubbealtı Akademisi Kültür ve San'at Vakfı. LİU, M.-t. (2006). Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri. (çev. E. Kayaoğlu, ve D. Banoğlu). İstanbul: Selenge Yayınları. MAḤMŪD AL-KĀŠΓARĪ (1985). Compendium of the Turkic Dialects (Diwan Lugat at-Turk). (Edited and Translated with Introduction and Indices by R. Dankoff), Washington: Printed at Harvard University, Office of the University Publisher. MERT, O. (2009). Ötüken Uygur Dönemi Yazıtlarından Tes - Tariat - Şine Us. Ankara: Belen Yayıncılık Matbaacılık. NADELYAEV, V. M., Nasilov, D. M., Tenişev, E. R., ve Şçerbak, A. M. (Dü). (1969). Drevnetyurkskiy Slovar'. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR, İnstitut Yazıkoznaniya, İzdatel'stvo "Nauka". ORKUN, H. N. (1987). Eski Türk Yazıtları. Ankara: AKDTYK TDK. ÖLMEZ, M. (2010). Eski Türk Yazıtlarının Yeni Bir Yayımı Nasıl Olmalıdır? C. Alyılmaz, Ö. Ay ve M. Yılmaz (Düz.), I. Uluslararası Uzak Asya'dan Ön Asya'ya Eski Türkçe Bilgi Şöleni, 18-20 Kasım 2009, Afyonkarahisar (211-219). Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi. ÖLMEZ, M. (2012). Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan'daki Eski Türk Yazıtları. Metin-Çeviri-Sözlük. Ankara: BilgeSu Yayıncılık. ÖZYETKİN, A. M. (1996). Altın Ordu, Kırım ve Kazan Sahasına ait Yarlık ve Bitikleirn Dil ve Üslup İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu. PAN, Y. (1997). Son of Heaven and Heavenly Qaghan: Suıi-Tang China and its Neighbours. Western Washington: Western Washington University, Center for East Asian Studies. RADLOFF, W. (1897). Die alttürkischen Inschriften der Mongolei (Neue Folge). Sankt-Peterburg: Buchdruckerei der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften. RADLOFF, W. (1899). Die alttürkischen Inschriften der Mongolei (Zweiter Folge b.). Sankt-Peterburg: Buchdruckerei der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften. REYCHMAN, J., ve ZAJACZKOWSKİ, A. (1968). Handbook of Ottoman-Turkish Diplomatics. (Düz. T. Halasi-Kun, çev. A. S. Ehrenkreutz) Mouton. The Hague. Paris: The Trustees of Columbia University. REYCHMAN, J., ve ZAJACZKOWSKİ, A. (1993). Osmanlı - Türk Diplomatikası El Kitabı (Handbook of Ottoman-Turkish Diplomatics). (çev. A. S. Ehrenkreutz, ve T. Ç. Atay) İstanbul: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı. SKAFF, J. K. (2012). Sui-Tang China and Its Turko-Mongol Neighbors: Culture, ower, and Connections, 580-800. Oxford: Oxford University Press. SOUDAVAR, A. (2002). İlk Farsça İlhanlı Fermanı. (O. G. Özgüdenli, Dü.) Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 6, 181-190. STOJANOW, V. (2011), “die religiöse Anrufung ("Invocatio") in den osmanischen Urkunden”, Valeristica Polyhistorica –2 (217-232). İnstitut za istoriçeski izsledovaniya pri BAN: Sofiya. ŞİRİN, H. (2015). Kül Tigin Yazıtı -Notlar-. İstanbul: Bilge Kültür Sanat. TAŞAĞIL, A. (2012). Gök-Türkler I-II-III. Ankara: AKDTYK Türk Tarih Kurumu Basımevi. TEKİN, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. (Düz. M. Ölmez) İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi. TEKİN, T. (2014). Orhon Yazıtları. Ankara: TDK. THOMSEN, V. (2011). Orhon Yazıtları Araştırmaları (2. Baskı). (çev. V. Köken), Ankara: TDK. USER, H. (2010). Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları. Söz Varlığı İncelemesi (2. Baskı). Konya: Kömen Yayınları. VELYAMİNOV-ZERNOV, V. V. (2009). Kırım Yurtına ve Ol Taraflarga Dair Bolgan Yarlıglar ve Hatlar. Kırım Hanlığı Tarihine Dair Kaynaklar. Giriş-Topkıbasım. (Düz. M. Özyetkin, ve İ. Kamalov), Ankara: AKDTYK Türk Tarih Kurumu.