DÎVÂNU LUGÂTİ'T-TÜRK'TE GEÇEN ajlaŋ KELİMESİNİN DAHHÂK İLE NE İLGİSİ VAR?

Bu çalışmada tarihî ve çağdaş Türk lehçelerinde bugüne kadar tespit edilememiş olan ve sadece Dîvânu Lugâtit-Türkte geçen ajlaŋ bukalemun, kertenkele kelimesinin kökeni üzerinde durulacaktır. Kâşgarlı Mahmud bu kelimeyi XI. yüzyıl Oğuz Türkçesinin söz varlığına ait olarak kaydetmiştir. Kelime bazı Dîvân çevirilerinde ujlaŋ olarak okunmuştur. Tek örnek olduğu için kelimenin etimolojisi hakkında çok fazla görüş ortaya konulmamıştır. Birkaç araştırmacı ajlaŋın İranî bir alıntı olduğunu söylemiş fakat ayrıntılı bir köken incelemesi yapmamıştır. Bu bağlamda hem Hint hem de İran ve Orta Doğu mitolojisinde önemli bir yeri olan Dahhâkın isminden hareketle ajlaŋ kelimesi açıklanacaktır. Kelimenin inceleme sürecinde, Avestada geçen Aži Dahâkadan başlanıp Yeni Farsça ajdahâya kadar uzanmaya çalışılacak ve nihayetinde ajlaŋın Hint-İran kökenli bir aj yılan > sürüngen ismine +laŋ ekinin getirilmesiyle türetilmiş bir kelime olduğu ifade edilecektir. Ayrıca Türkiye Türkçesinde özel ad olarak kullanılan Ajlan hakkında da kısa bir değerlendirme yapılacaktır.

WHAT IS THE RELATION BETWEEN ajlaŋ AT DÎVÂN LUGÂT AT- TURK WITH ZAHHAK

In this paper will be a review about a word at Dîvân Lugât at-Turk which is not detected yet in an other historical and contemporary Turkic dialect: ajlaŋ chameleon. Mahmud al-Kashgari recorded that this word is an element of Oghuz dialect at XI. century. At some Dîvân translations this word is readed as ujlaŋ. Because of the ajlaŋ is a hapax legomenon there are very few opinions about the etymology of the word. Several researchers stated that the word is Iranian but they have not made a detailed examination about the origin of ajlaŋ. In this context, we act in the name of Zahhak ,which has an important place at Indian, Iranian and Middle East mythology, and try to explain the etymology of ajlaŋ. We set about our opinions at Aži Dahâka from Avesta. Then will try to extend the New Persian ajdahâ. After all we will demonstrate that ajlaŋ is derived from an Indian-Iranian word aj snake > reptile with denominal suffix +laŋ. In other hand will be a short assesment about the personal name Ajlan at Modern Turkish.

PDF

___

ARIKOĞLU, E. ve KLARA, K. (2003). Tuva Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yay. ATALAY, B. (1998). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi, I, 4. baskı, Ankara: TDK Yay. CLAUSON, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. London: Oxford Clarendon Press. DANKOFF, R. ve JAMES, K. (1982). Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at- Turk-Mahmūd al-Kāġarī), Part I. Harvard University Office of the University Publisher. DEMİRCİ, K. (1993). Dahhâk, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 8. İstanbul, 408-409. ERCİLASUN A. B. vd. (1991). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay. ERCİLASUN, A. B. ve AKKOYUNLU, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud-Dîvânu Lugâtit-Türk (Giriş, Metin, Çeviri, Notlar, Dizin). Ankara: TDK Yay. EREN, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. (2. Baskı). Ankara: Bizim Büro Basım Evi. GÜLENSOY, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, C. I. A-N, Ankara: TDK Yay. HAUENSCHILD, I. (2003). Die Tierbezeichnungen bei Mahmud al-Kaschgari, Eine Untersuchung aus sprach und kulturhistorischer Sicht. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. MACKENZIE, D. N. (1986). A Concise Pahlavi Dictionary. London: Oxford University Press. MONIER WILLIAMS, M. A. (1872). A Sanskrit-English Dictionary, Etymologically and Philologically Arranged with Special Reference to Cognate Indo-European Languages, London: Oxford Clarendon Press. ÖLMEZ, M. (2008). Dīvānu Luġāti't-Turkteki Tek Örnekler Üzerine (1). (ed. Muhsin Kalkışım). Doğumunun 1000. Yılı Dolayısıyla Uluslararası Kaşgarlı Mahmud Sempozyumu Bildiri Metinleri, 295-297. POPPE, N. (1992). Moğol Yazı Dilinin Grameri. (çev. Günay Karaağaç). İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay. SERTKAYA, O. F. (2009), Dîvânü Lügatit-Türkte Geçen Her Kelime Türkçe Kökenli midir? Veya Kâşgarlı Mahmudun Dîvânü Lügatit-Türkünde Yabancı Dillerden Kelimeler. Dil Araştırmaları, 5, 9-38. SKJÆRVØ P. O., KHALEGHI MOTLAGH, DJ. ve RUSSELL, J. R. (1987). Aždahā, Encyclopedia Iranica, III, Routledge ve Kegan Paul., New York, 191-205. STEINGASS, F. (2005). A Comprehensive Persian-English Dictionary. İstanbul: Çağrı Yay. YILDIRIM, N. (2008). Fars Mitolojisi Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yay.