AZƏRBAYCAN DİLİNİN ŞİVƏ XÜSUSİYYƏTLƏRİ QAQAUZ DİLİNDƏ

Məqalədə türk dilləri ailəsinin qərbi oğuz qrupuna daxil olan Azərbaycan dilinin şivələri və qaqauz dilində olan ortaq fonetik, leksik və qrammatik xüsusiyyətlər ortaya çıxarılaraq tədqiqata cəlb edilmişdir. Azərbaycan dilinin şivələrinə məxsus olan bir çox xüsusiyyətlər qaqauz dilində ədəbi dil səviyyəsində müşahidə edilir ki, onların da varlığının səbəbi tarixin lap qədim qatlarına gedib çıxır. Görkəmli türkoloq Fərhad Zeynalov haqlı olaraq göstərmişdir ki, dialektlərin öyrənilməsi türk dillərinin tarixini öyrənmək problemi ilə üzvi surətdə bağlıdır. Tədqiqat işində qaqauz dilində olan fonetik xüsusiyyətlərin (saitlərin sonrakı uzanması, ahəng qanununun pozulması, diftonqlaşma və s.), lüğət tərkibindəki qədim türk leksik qatına məxsus sözlərin, təsirlik halda –yı şəkilçisinin istifadə edilməsinin Azərbaycan dilində dialekt səviyyəsində mövcud olması müqayisəli şəkildə işıqlandırılmışdır. Müqayisələr faktlar və nümunələrlə əsaslandırılmış, yeri gəldikcə hər iki dilə məxsus olan materiallara və bədii ədəbiyyat nümunələrinə müraciət olunmuşdur. Qaqauz ədəbi dilində istifadə olunan dil elementlərinə ən çox Azərbaycan dilinin qərb şivələrində rast gəlinir. Bu da qərb şivələrinin yerləşdiyi ərazinin hələ lap qədim zamanlardan türk tayfalarının məskəni olması ilə izah edilir. Toponimik adlar və folklor nümunələri də bu faktı təsdiq etməkdədir. Qorqudşünaslar göstərmişlər ki, iç Oğuz Kürlə Araz qovşağında (Aranda) yerləşən torpaqları əhatə etmişdir. Ortaq izoqlossların varlığını müəyyən qədər cənub və şimal-şərq şivələrində də müşahidə etmək olar.

Anahtar Kelimeler:

Azerbaycan, Qaqauz, Dil, Şive

Dialect features of the azerbaijani turkish in the gagauz language

In the article the common phonetic, lexical and grammatical features between the dialects of Azerbaijan Turkish and Gagauz language which are classified in the Western Oghuz group of Turkic languages family were researched. Many features of Azerbaijani dialects are observed in the literary Gagauz language. The reason behind the existence of common elements in these Turkic dialects goes back to the ancient layers of the history. Famous turkologist Ferhad Zeynalov showed that learning dialects is organically related to the problem of learning the history of Turkic languages. In the research, it was found out that the phonetic features (later lengthening process, violation of the harmony law, diphthongization and so on), usage of the words belonging to the ancient Turkic layer and the accusative case suffix –yı in the Gagauz language are also available in the dialects of Azerbaijan Turkish. It was justified with comparative facts and examples from both Turkic dialects. The language elements used in the literary Gagauz language is observed mostly in the Western Azerbaijani dialects. This is explained by the geography where the western dialects are located in. The place has been the land of the Turkic tribes from ancient ages. Toponymical names and folklore examples verify this fact, too. Dede Korkut researchers showed that inner Oghuz lands covered the junction of Kura and Aras (Aran). It is possible to see the vocabulary put forward in the Southern and Northern-east dialects.

Keywords:

Azerbaijan, Gagauz, Language, Dialect,

PDF

___

Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. (2007). Bakı: Şərq-Qərb.
Azərbaycan dilinin qərb qrupu dialekt və şivələri. (1967). Bakı: Azərb.SSR EA nəşriyyatı.
Bəşirov, K. (2014). Oğuz qrupu türk dillərində qrammatik şəkilçilərin tarixi-linqvistik tədqiqi. Avtoreferat.
CƏFƏROV, N.(2016). Türkologiyaya giriş. Bakı: Elm və təhsil.
Cəfərov,N.; Qəribli,A.; Qəribli, E. (2018). Türkologiya (Elmi araşdırma). Bakı: STV-TRANS.
ƏZİZOV, E. (1999). Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası: Dialekt sisteminin təşəkkülü və inkişafı. Bakı: Bakı Universiteti Nəşriyyatı.
HEYƏT, C. (2011). Türk dilləri və ləhcələrinin tarixi. Bakı: Təhsil.
Xəlilov, B. (2013). Türkologiyaya giriş. Bakı: Bakı çap evi Nəşriyyatı..
Kaşğari, M. (2006). Divanü lüğat-it-türk. I cild. (trc: Ramiz Əskər). Bakı: Ozan.
Kitabi-Dədə Qorqud (1988). (trc: Fərhad Zeynalov və Samət Əlizadə). Bakı: Yazıçı
Qəribli, A.(2018) “Türk dili”, “türk ləhcələri” və “türk dilləri” anlayışlarının genotipologiyası. Bakı: Elm və təhsil.
Məmmədli, M. (2011). Azərbaycan dialektologiyasına dair mühazirələr (metodik vəsait). Bakı: Zərdabi LTD. MMC.
Oğuznamə. (2006). (trc. Samət Əlizadə). Bakı: Şərq-Qərb.
Rəcəbov, Ə.; Məmmədov, Y. (1993). Orxon-Yenisey abidələri. Bakı.
Şirəliyev, M. (2008). Azərbaycan dialektologiyasının əsasları. Bakı: Şərq-Qərb.
Tanrıverdi, Ə. (2012). Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı: Elm və təhsil.
Tanrıverdi, Ə. (2007). Kitabi-Dədə Qorqud’un söz dünyası. Bakı: Nurlan.
Yusifov, M. (2000). Türkologiyaya giriş. Bakı: Elm və təhsil.
Zeynalov, F. (1981). Türkologiyanın əsasları. Bakı, “Maarif”, 174 səh.
Gaydarci, G.A.; Koltsa, E.K.; Pokrovskaya, L.A.; Tukan B.P. (Sorumlu Redaktör: Baskakov, N.A.) (1991). Gagauz türkçesinin sözlüğü. Ankara: Kültür Bakanlığı.
Tanasoqlu, D. (1966). Çal, türküm! Kişinyov. Kartya Moldovenyaske.
Покровская, Л. (1966). Гагаузский язык. «Языки народов СССР». Москва: Наука. (Pokrovskaya L. (1966). Gagauzskıy yazık. Yazıkı narodov SSR. Moskva: Nauka.)
Покровская,Л.(1964).Грамматика гагаузского языка.Фонетика и морфология. Наука: Москва. (Pokrovskaya L. (1966). Grammatika gaguzskogo yazıka. fonetika i morfologiya. Moskva: Nauka.)