Sultan III. Selim'den Sultan II. Mahmud'a Modernleşmeye Geçiş Sürecinin Hamparsum Temsili Üzerinden Değerlendirilmesi

Kuruluşundan 16. yüzyıla kadarki süreçte sınırlarını kararlı bir ivmeyle genişleten Osmanlı İmparatorluğu, sonraki yıllarda Avrupa’yla askeri münasebetlerinde bu istikrarını kaybetmeye başlayınca, Avrupa’nın kuvvetçe ağırlık kazandığı süreçleri sorgulayıp belirleyerek kendi yapısında bir yeniden düzenlemeye gitmeye ihtiyaç duymuştur. Bu yenileşme hareketinin öncüleri Sultan III. Selim (1761-1808) ve ardından Sultan II. Mahmud (1785-1839) olmuşlardır. Modernleşme inşasının temellerinin atıldığı geçiş süreçlerini temsil eden bu iki padişahın hükümdarlığında, müzik alanında Osmanlı Batı Müziği branşı, Batı modelli getirilen yeniliklerin uzantısı olarak Osmanlı müziğinin mevcut branşlarına eklenmiştir. Bu süreçte, Osmanlı müziğinde gerçekleşen yeniliklerin erken temsillerinden biri, Sultan III. Selim döneminde (1789-1808) başlatılan ve Sultan II. Mahmud döneminde (1808-1839) tamamlanan yeni bir nota sistemini geliştirme çalışmasıdır. Geliştirilen yeni müzik yazısı, Hamparsum notasyon sistemi adıyla anılan, Osmanlı Müziği literatürünün kayda alındığı neumatik yazı sistemidir. Dolayısıyla, Osmanlı Batı Müziği’nin ilk adımlarının atıldığı geçiş süreçlerinde Hamparsum notasyon sistemiyle muhatap olunmuştur. Diğer yandan, güfte mecmuaları Osmanlı müziği sözlü eser repertuarının bestekâr adı, makam, usul, form özellikleri ve güfte içerikleriyle kayıt altına alınmasını sağlamıştır. Dolayısıyla eseri yazıya dökmenin diğer ayağı vasıflarıyla, Hamparsum yazısıyla aktarılan eserleri tamamlayıcı bilgiler ışığında okumak ve dönem özelliklerini tespit etmek açısından bize kaynak oluşturmaktadırlar. Bu makalede, müzikte modernleşmenin öncü süreçleri, örneklemimizi oluşturan dört eserin -Sultan III. Selim dönemi devlet adamı ve bestekârlarından Mahmud Raif Efendi’nin bir eseri, Sultan III. Selim’in bir eseri ve modernleşme sürecinin aktif hayata geçişinin başlangıcı kabul edilen dönemden Sultan II. Mahmud’un iki eserinin “Hamparsum Defterleri” olarak bilinen yazmalardan- tespiti ve analizi üzerinden güfte mecmualarındaki kayıtlarıyla teyit edilerek yorumlanacaktır. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi arşivindeki Hamparsum Defterleri içerisinde bulunan Y. 203/1, Y.210/8 ve Y.209/7 katalog numaralı yazmalarda tespit ettiğimiz ve makalemize konu olan bu dört eserin bugüne kadar çeviriyazımı yapılmamıştır. Literatürde eserler hakkında belirsizlikler ve karmaşalar mevcuttur. Bu makalede, bahsi geçen dört eserin çeviri yazımları yapılıp, dönemin güfte mecmualarındaki kayıtlarının da ışığında incelenerek tespit ettiğimiz tutarsızlıkların ortaya konumu ve çözümlenmesi hedeflendiği gibi, eserlerin, Hamparsum müzik yazısı temsiliyle müzikte modernleşmeye geçiş süreci ile ilişkilerinin irdelenmesi amaçlanmaktadır. Diğer bir deyişle, müzikte modernleşme sürecinin yansımaları, Hamparsum geleneğinin oluşma süreçleriyle birlikte bu arşiv eserlerdeki bulgularımız üzerinden okunacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Hamparsum Defterleri, Osmanlı Müziği, Güfte Mecmuaları, Modernleşme

Evaluation of the transition process to modernization from Sultan Selim III’s era to Sultan Mahmud II’s through the representation of Hamparsum

Abstract The Ottoman Empire, which expanded its borders with a decisive momentum in the period from its establishment to the 16th century, felt the need to go to a reorganization in its own structure, when it started to lose this stability in its military relations with Europe in the following years, by questioning and determining the processes in which Europe was gaining strength. The pioneers of this innovation movement were Sultan Selim III (1761-1808) and then Sultan Mahmud II (1785-1839). Under the reign of these two sultans, representing the transition processes in which the foundations of modernization were laid, the Ottoman Western Music branch in the field of music was added to the existing branches of Ottoman music as an extension of the innovations brought by the Western model. In this process, one of the early representations of innovations in Ottoman music is the development of a new notation system that was initiated in the period of Sultan Selim III (1789-1808) and completed in the period of Sultan Mahmud II (1808-1839). The new music writing developed is called the Hamparsum notation system, a neumatic writing system through which the Ottoman Music literature was recorded. Therefore, in the transition processes in which the first steps of the Ottoman Western Music were taken, the Hamparsum notation system was addressed. On the other hand, the lyrics notebooks provided the verbal repertoire to be recorded with its composer name, maqamic qualifications, meter, rhytmic features, form and lyrics content. Therefore, they are a complementary source for us in terms of reading and interpreting the works conveyed by Hamparsum notation system. In this article, the pioneering processes of modernization in music will be interpreted through the detection and analysis of four manuscripts that make up our sample - one of Mahmud Raif Effendy, a statesman and composer of Sultan Selim III’s era, one of Sultan Selim III’s own and two works of Sultan Mahmud II that mark the transition of the modernization process to its active - from archival collections known as “Hamparsum Notebooks”. These four works, which we have identified in the catalogues numbered Y. 203/1, Y.210 / 8 and Y.209 / 7 in the Hamparsum Notebooks in the archive of the Rare Works Library of Istanbul University, have not been translated so far. There are uncertainties and confusions about them in the literature. In this article, it is aimed to reveal and analyze the inconsistencies that we found by analyzing the four works in question also in the light of the records in the lyrics notebooks of the period, as well as to examine the relationship between the works and the process of transition to modernization in music through the representation of Hamparsum notation. In other words, the reflections of the modernization process in music will be read through the formation of the Hamparsum tradition together with our findings in these archival works.

Keywords:

Hamparsum Notebooks, Ottoman Music, Modernization,

PDF

___

Aksoy, Bülent. Avrupalı Gezginlerin Gözüyle Osmanlılarda Mûsıkî. İstanbul: Pan Yayıncılık, 1994.
— — . Geçmişin Musiki Mirasına Bakışlar. İstanbul: Pan yayıncılık, 2008.
Akyol, Tuba. “Sultan II. Mahmud’un Musikişinaslığı ve Bestelerinin Müzikal Analizi.” Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi, 2014.
And, Metin. 100 Soruda Türk Tiyatrosu Tarihi. İstanbul: Gerçek Yayınları,1970.
Aracı, Emre. Donizetti Paşa. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2006.
— —. Kayıp Seslerin İzinde. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2011.
— —. İstanbul’dan Londra’ya. CD kitapçığı. İstanbul: Kalan Müzik, 2003.
Beydilli, Kemal. “Mahmud II” TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/mahmud-ii--osmanli (21.07.2020)
Beydilli, Kemal ve İlhan Şahin. Mahmud Raif Efendi ve Nizam-ı Cedide Dair Eseri. Ankara: Türk Tarih Kurum Basım Evi, 2001. Bobovius, Albert. Saray-ı Enderun. Türkis Noyan, Çev. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2013.
Bor, Sefer. “III. Selim Hayatı, Edebi Kişiliği, Şarkıları ve 18. Yüzyıl Musikisine Etkileri”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 2019. Doğrusöz, Nilgün (Editör). Rauf Yekta Beyin Musiki Antikaları. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 2018.
Ergur, Ali ve Nilgün Doğrusöz. “Resistance and Adoption towards Written Music at the Crossroads of Modernity: Gradual Passage to Notation in Turkish Makam Music.” International Review of the Aesthetics and Sociology of Music 46, no. 1 (2015): 145-74. Accessed July 23, 2020. www.jstor.org/stable/24327332 .
Güngör, Erol. Tarihte Türkler. İstanbul: Özener Matbaası, 1999.
Jäger, R. Martin. Katalog der Hamparsum-Notası-Manuskripte im Archiv des Konservatoriums der Universität İstanbul. Eisenach: K.D. Wagner, 1996.
Karal, E. Ziya. “Nizam-ı Cedid ve Tanzimat Devirleri (1789-1856).” Osmanlı Tarihi V Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988.
Karataş, Özgür Sadık. “Osmanlı’nın Aykırı Dansçıları Tavşanlar ve Tavşanca Formu.” Milli Folklor 95 (Güz 2012): 292-294.
Kerovpyan, Aram ve Yılmaz Altuğ. Klasik Osmanlı Müziği ve Ermeniler. İstanbul: Surp Pırgıç Ermeni Hastanesi Vakfı Kültür Yayınları, 2010.
Korkmaz, Harun. “İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi’ndeki Musiki Yazmalarının Kataloğu.” Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 2014.
Kutlay, Evren. 100 Soruda Osmanlı Müziği. İstanbul: Rumuz Yayınevi, 2017.
— —. “A Historical Case of Anglo-Ottoman Musical Interactions: The English Autopiano of Sultan Abdulhamid II.” European History Quarterly 49 (Kış 2019): 386-419.
Kutlay, Evren ve Günsu Yılma Şakalar. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Müzik Yayıncılığını Hazırlayan Süreçler ve 1876 Yılı Öncesi Basılmış Osmanlı Müziği Eserleri.” Sosyal, Beşeri ve İdari Bilimlerde Yenilikçi Yaklaşımlar, Ed: Hale Künüçen, Xatire Quliyeva, Yılmaz Seçgin, Bursa: Ekin Yayınevi, 2019: 334-358.
Myers, Helen, (Editör). Ethnomusicology: An Introduction, (Norton/Grove Handbooks in Music). New York: W.W. Norton, 1992.
Oley, J. “Writing Music in Nineteenth-Century İstanbul: Ottoman Armenians And The Invention Of Hampartsum Notation.” Yayımlanmamış Doktora Tezi. United Kingdom: University of London, King’s College, 2018. Proquest Dissertations Publishing, 13830937.
Oransay, Gültekin. “Kırşehirli Nizamoğlu Yusuf’dan Günümüzedek Türk Makam Adları Yıldizini İçin Bir Deneme.” Belleten. İzmir: Türk Küğ Araştırmaları 1, 1990: 30.
Öney Altun, Şengül. “Güfte Mecmualarında Vezin, Usul, Güfte İlişkisi: Haşim Bey Mecmuası Örneği”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, 2019.
Özakpınar, Yılmaz. Kültür Değişmeleri ve Batılılaşma Meselesi. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2015.
Öztuna, Yılmaz. Büyük Türk Mûsikîsi Ansiklopedisi C. II. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1969.
Paçacı, Gönül. Neşriyât-ı Mûsıkî: Osmanlı Müziğini Okumak. İstanbul: Vakıf Bank Kültür Yayınları, 2019.
— —. Önce Söz Kâr-ı Nâtık. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2018.
Sungu, İhsan. “Yenileşme Tarihimizde Önemli Bir İsim: Vatanını Kurtarmaya Çalışırken Gericiler Tarafından Parçalanan Mahmud Raif Efendi ve Eserleri”, İstanbul: Hayat Tarih Dergisi 9 (Eylül 1979): 6.
Şahin, Gürsoy. Sivaslı Mihitar ve Mihitaristler. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2008.
Tanrıkorur, Cinuçen. “Acem-Aşiran”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://cdn.islamansiklopedisi.org.tr/dosya/1/C01000393.pdf (23.10.2021).
Terzioğlu, Arslan ve Hüseyin Hatemi. Osmanlı İmparatorluğu’nda Yeni Nizamların Cedveli Mahmud Raif Efendi (1798). İstanbul: Temel Matbaası, 1998.
Tura, Yalçın. Tedkîk ü Tahkîk. İstanbul: Pan Yayıncılık, 2006.
Turhan, Mümtaz. Kültür Değişmeleri. Ankara: Altınordu Yayınları, 2015.
Uzunçarşılı, İ. Hakkı. “Osmanlılar Zamanında Sarayda Musiki Hayatı”, Belleten 161 (Ocak 1977): 110. Arşivler:
Devlet Osmanlı Arşivleri, TS. MA. D 2438/40.
Devlet Osmanlı Arşivleri, C. SM. 91/4556, H 25-07-1253.
Gönül Paçacı Tunçay Arşivi: “Mecmua-i Şarkı-1852” ve “Hâşim Bey Mecmûası-1864”.
Guatelli, Callisto. “Arie Nazionali e Canti popolari Orientali antichi e moderni” (Eski ve Yeni Millî Havalar ve Popüler Oryantal Şarkılar) Cilt 1 No.11 “Schiarky: Composti del Sultan Selym” (Sultan III. Selim’in bestelediği Şarkı) 1. Sayfa; Cilt 2 No.11 “Schiarky: Composta del Sultan Mahmud” (Sultan II. Mahmud’un bestelediği Şarkı) 1. sayfa, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi Kayıp Zamanın İzinde Koleksiyonu.
İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi Hamparsum Defterleri- Y. 203/1, Y.209/7 ve Y.210/8.