İngiltere'nin Kıbrıs'ı Askeri Üs Olarak Yapılandırma Stratejisi

‘Kıbrıs sorunu’ dendiği zaman, artık kendi dili olan bir alan anlaşılmakta, bubilgi sade ce taraflar arasındaki özel bir alanı ifade etmektedir. Son noktada, içinde geçtiği konuya ve bağlama ilişkin etkenlerle birlikte bu özel dili konuflanların niyet ve ilişkilerine dair et kenler belirleyici olmaktadır. Hakimiyet stratejileri, siyasi tarihin yazımında çok önemli bir unsurudur. Kıbrıs da, işte hem böylesi hakimiyet stratejilerinin günümüze sürüklediği so runlara ev sahipliği yapan bir coğrafya hem de ‘gördüğümüz’ ve ‘bildiğimiz’ şekliyle yaplan(dırıl)mış bir ‘sorun’dur. Adadaki Rum ve Türk toplumlar (ve yönetimleri), İngiltere, Türkiye ve Yunanistan, ABD, eski SSCB, BM, NATO ve AB nisbi yoğunlukları farklı olmakla birlikte, Kıbrıs yapısını oluşturan siyasal sürecin aktörleridir. Kıbrıs- yapılan(dı rıl)masının değerlendirilmesinde, bu süreci işleten tüm aktörler, sürece katıldıkları andaki ‘fikir yapıları’ temel alınmak suretiyle sürece katkıları, hem aktörlerin hem de aktörlerle yapının karşılıklı olarak birbirlerini nasıl yapılandırdıkları ele alınmalıdır. Buınun ön ko şulu ise, tüm öznelerin ‘görünür’ kılınmasıdır. Bu tartışma özneleri tarihsel ve sosyal in celeme metodunu ve karşılaştırmalı inceleme yaklaşımını birlikte kullanarak dış aktörlerin yarattıkları Kıbrıs sorunsalını kimlikleştirecektir. Bir baflka deyişle Kıbrıs sorunsalının tartışma konusu yapılmamış dış aktörlerin askeri ihtiyaçlarını da dikkate alarak tarihsel gelişim içinde tarif etmek amacındadır.

The UK's Strategy to Restructure the Cyprus as a Military Base

Abstract: When it is said "Cyprus problem" a scope that has its own languange is understood. This language points a special scope existed between the parties of the problem. The factors depending on the subject or context in which they are stated are determinative with the other factors related to the intentions and relations of the parties who are speaking the language of this special scope. Domination strategies are very important in writing the history of politics. Cyprus is both a region hosting to the problems carried by the domination strategies to the present day and a constructed problem with its face we see and know. Greek and Turkish societies (and the governments) in the island, England, Turkey, Greece, USA, old USSR, UN, NATO and EU are the actors of the process generating Cyprus structure although their relative constitencyin the process is different from each other. In an evaluation of the constructed Cyprus problem, the actors of the process and their contribution, their mutual relations with each otherandwith the structure should be examined bytaking the mind mechanism of the actors when they first joined in the process. To achieve this goal the preliminary requirement is to render all subjects visible. Theaim of this discussion is to identify Cyprus problem,which is constructed by external actors, by using comparative analysis approach and examining the subjects socially and historically. In other words, the goal of this discussion is to describe Cyprus Problematic historically by taking the military demands of the actors into account which has not been discussed till present day.

PDF

___

1.Barry Buzan, Ole Waever ve Jaap de Wilde, Security: A New Framework for AnalyLisndon: Lynne Rienner Publishers, 1998), s. 24.
2.Dilbilimde 'söz-eylem teorisi' kapsamında, söylemenin yapmak, bir eylemi yerine getirmek olduğu sözcük grupları, yani 'gerçekleştiriciler' tanımlanmaktadır. Bu durumda, Kıbrıs 'sorunu' artık kendi eylemini 'çözüm planları' şeklinde beraberinde ifade eden bir gerçekleştirici haline gelmiştir. Söylem analizi kapsamında, ilk olarak John L. Austin (1962) ve John Searle (1969) tarafından ifade edilen söz-eylem teorisi için, bkz; Malcolm Coulthard, An Introduction to Discourse AnaÖs'ndon: Longman, 1977), s. 11- 12; Gillian Brown ve George Yule, Discourse Analys(Cambridge: Cambridge University Press, 1991), s. 231- 233.
3.Doğan Aksan, Anlambiliım(Ankara: Engin Yayınevi, 1999), s. 155.
4.Açıklamak ve yorumlamak/anlamakbirlennin kullanımı, teori inşasında temel metodolojik ayrımın (onto-loji-epistemoloji) epistemolojik ayağını işin içine katacaktır. 'Dünya hakkında bilgiye nasıl ulaşabiliriz?' sorusunun merkezde olduğu epistemoloji tartışmalarında, verilen cevap iki türlü olabilmektedir: Katı po-zitivist önermeyle, doğal bilim yöntemleriyle bilimsel olarak dünyayı açıklamakeya post-pozitivist önermeleri özetle, kapsamlı bir şekilde düşünmek ve yorumlamak yoluyla dünyayı anlamakUluslararası ilişkiler teorilerinde epistemoloji ve ontoloji hakkında bilgi için bkz; Ole Waever, 'Figures of International Thought: Introducing Persons Instead of Paradigms', Iver B. Neumann ve Ole Waever (der.), The Future of International Relations: Masters in the Makngion and New York: Routlegde, 1997), s. 16; Robert Jackson ve Georg Sorensen, Introduction to International RelatOxford: Oxford University Press, 2001), s. 243-245. Ancak bu yazıya zemin hazırlayan düşünsel duruş noktası, günümüz dünyasında böylesi katı bir ayrımlaşmada salt bir tarafı desteklemenin besleyici olmadığını, iki önerme arasındaki bir köprüde çift yönlü ilerlemeyi ifade etmektedir. Bu çift yönlü ilerleyebilmenin, en azından ilk adımlarını atmaya başlamanın bir seçeneği, Sosyal Yapılan(dır)macı perspektifle adım atmaya başlamaktır.
5.Sander'in açıklamasıyla 'başat güç' konumu, 15. yy'dan itibaren bir devletin yükselip, okyanuslara açılarak denizlerde egemen güç olmasıyla başlayan ve ortalama yüz yıllık devreye yayılan bir konumdur. Bu devlete karşı meydan okuyan bir başka gücün ortaya çıkması ve sistemin diğer üyelerini de kapsayabilecek tarzda bir savaşın yaşanması ardından, genelde üçüncü bir gücün egemenliği ele geçirmesiyle, yeni bir başat güç dönemi yaşanmaya başlanmaktadır. Buradan hareketle Sander, 15. ve 16. yy'larda önce Portekiz daha sonra İspanya, 17. yy'da Hollanda, 18. yy'da Fransa ve 19. yy'da İngiltere'nin başat güç konumuna sahip olduğunu belirtmektedir. Bkz; Oral Sander, Siyasi Tarih: İlkçağlardan 19185a baskı, (Ankara: İmge Yayınları, 1997), s. 70-71.
6.Merkantilist öğretinin en etkili isimlerinden, 1571-1641 yılları arasında yaşamış olan Thomas Munn'ın England's Treasure by Foreign Ti&printed, Oxford: Basil Blackwell, 1928) eserinden aktaran, Dominic Salvatore, International Economics edn, (New Jersey: Prentice Hall, 1998), s. 27.
7.Richard G. Lipsey ve Paul N. Courant, Economic11th edn, (New York: Harper Collins, 1996), s. 750.
8.Sander, Siyasi Tarih...s. 106-109.
9.Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi: 1914-1995İstanbul: Alkım Yayınevi, [t.y.|), s. 79. Dinin sömürgeci davranışta bir sebep olarak görülmesine ek ve daha önemli olarak belirtilmesi gereken husus, sömürü amaçlı yerleşim sağlanabilmesi için (seçilen yöntemin gerektirdiği bakış açısıyla), bu topraklarda yaşayan halkların kurulmak istenen düzene uygun şekilde yaşayışlarını düzenleyebilmek adına kullanılan bir araç olarak kullanılmasıdır. Uygulanan eğitim politikaları, diğer unsurlarla birlikte dinin kullanımını açık/çatışmacı temellerin mobilizasyonu için kullanıldığı durumlar dışında- daha görünmez hale getirmektedir. Eğitim politikalarının uygulanması ile ilgili olarak bkz; Philip G. Altbach ve Gail P. Kelly, Sömürgecilik ve Eğitifİstanbul: İnsan Yayınları, 1991).
10.Sömürgecilik ve Kıbrıs bağlantısını çözümleyici bir yaklaşım için bkz; Mehmet Hasgüler, Kıbrıs'ta Enosis ve Taksim Politikalarının Sonlu baskı, (İstanbul: İletişim Yayınları, 2002), s. 29-54.
11.Bu amaçla İngiliz kontrolü altına alınan yerler ve 1878'e kadar yaşanan durum hakkında bilgi için bkz; Süleyman Kocabaş, Türkiye ve İngiltere: Hindistan Yolu ve Petrol Uğruna Yaplsdnbul: Vatan Yayınları, 1985), s. 84-90.
12.Süveyş hisselerinin satın alınması, İngiltere'ye Mısır işgaline giden yolu da açmış, Doğu Sorunu artık İngilizler için daha önemli bir mesele haline gelmiştir. Bkz; Ahmet C. Gazioğlu, Enosis Çemberinde Türkler- İn giliz Yönetiminde Kıbrıs II (1878-19?L)fkoşe: Kıbrıs Araştırma ve Yayın Merkezi, 2000), s. 1-2.
13.Şüphesiz bu ortamın değerlendirilmesi için dünya politikasındaki diğer etkenlerin de düşünülmesi gerekir. Konu alanımız İngiltere'nin Kıbrıs politikası olduğundan, çerçeveden çıkmamak adına değerlendirme genel tutulmuştur. Daha geniş bilgi için bkz; Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasi Tarifi. 19-46; Paul Kennedy, Bü yük Güçlerin Yükseliş ve Çöküşleri: 16. Yüzyıldan Günümüze Ekonomik Değişim ve Askeri(ÇaftBİTtriae Ka-ranakçı, (İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2001), s.185-312; Ali İhsan Bağış, 'İngiltere'nin Osmanlı İmparatorluğu'nun Toprak Bütünlüğü Politikası ve Türk Diplomasisinin Çaresizliği', İsmail Soysal (der), Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık S,ü(rfenkara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999), s. 45-54.
14.Şükrü Sina Gürel, Kıbrıs Tarihi: Kolonyalizm, Ulusçuluk ve Uluslararası Postakabul: Kaynak Yayınları, 1984), s. 18-19. İngiltere'de Muhafazakar Palmerston hükümetinin Osmanlı'nın toprak bütünlüğünü koruma politikasındaki ısrarı karşısında, 1854-56 Kırım Savaşı'ndan itibaren bunun için çaba harcanmasını yanlış bulan Gladstone önderliğinde Liberal bir muhalefet vardır. Bu liberal kanat, 1880'de iktidara gelmiştir ve paylaşma politikası böylece başlamıştır.
15.Nasim Zia, Kıbrıs'ın İngiltere'ye Geçişi ve Adada Kurulan İngilizz (Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayını, 1975), s. 29.
16.W.F. Monypeny and G.E. Buckle, Life of Benjamin Disraeli, Earl of BeacoUmkHNew York, 1929), s. 1121-1122'den aktaran, Gazioğlu, Enosis Çemberinde Türkl,esr..11.
17.Gürel, Kıbrıs Tarihi.s. 19.
18.İstihbaratçı bir albayın Kıbrıs'ın üs olarak kesin seçilmesinde verdiği raporlarla etkili olduğu belirtilmektedir, bkz; Dwight E. Lee, Great Britain and the Cyprus Convention Policy of C8®brigde, Mass.: Harward University Press, 1934), s. 35-41'den aktaran, Gürel, Kıbrıs Tarihi,.s. 21 (dn. 11). Bu nokta, 'üs'lerin askeri olan ihmal yönünü bir kez daha hatırlatması bakımından önemlidir.
19.Planın genel hatlarının Nisan ayından beri İngiliz tarafında düşünüldüğü, iki aydan kısa süre içinde teklife son şeklinin verildiği ve Osmanlı tarafından kabul edildiği bilinmektedir. İngiltere'de bu teklifin hazırlanış sürecindeki Kıbrıs vurguları ve Osmanlı'ya iletilip görüşülmesi hakkında bilgi için bkz; Zia, Kıb rıs'ın İngiltere'ye Geçişi....30-38.
20.İngilizce metinden yapılan çeviri, Gazioğlu, Enosis Çemberinde Türkl,er~.1.7. Anlaşmanın orijinal adı 'Convention of Defensive Alliance Between Great Britain and Turkey'. Kıbrıs Konvansiyonu ise, ileride değinilecek olan 1 Temmuz 1978 tarihli Ek Anlaşma'dır: 'Cyprus Convention, Annex to Convention of Defensive Alliance Between Great Britain and Turkey'. Her iki metin için bkz. Michael Hurst, Key Treaties for the Great Powers, 1814-1914, Vol 2: 1871-19,ifNewton Abbot: David&Charles, 1972), s. 546-549.
21.Fransa'nın tepkisini çekerek 'Avrupa Uyumu'nu zora sokması ihtimaliyle Mısır'dan üs istenememesi ve İngiliz sermayesinin 'Fırat Demiryolu' projesi nedeniyle Arap Yarımadası'na yakın bir yerde üslenmek gereği. Gürel, Kıbrıs Tarihi..s. 20.
22.Doğrudan Londra Hükümetine bağlı olan sömürgelerdir. 1941 itibariyle, Britanya İmparatorluğu'nun teşekkül tarzı için bkz; Mümtaz Faik Ferik, 1939 Harbi: Türkiye-İngiltere İttifakı ve Büyük Britanya İmparatorluğu (Ankara: Zerbamat Basımevi, 1941), s. 42-43.
23.İngiltere tarafından Kıbrıs'ın 10 Mart 1925'te 'Taç Sömürgesi' ilan edilmesi, resmilan olması bakımından genel kullanımı temsil etmektedir. Farklı bir yaklaşım sergileyen Zia'ya göre ise, aslında 6 Aralık 1880 tarihinde Kıbrıs işlerinin Dışişleri Bakanlığı'ndan alınarak Sömürgeler Bakanlığı'na devredilmesiyle Kıbrıs bir taç kolonisi haline getirilmiş ve İngiltere kendini adanın sahibi addetmiştir. Bkz; Zia, Kıbrıs'ın İngilte re'ye Geçişir.s. 107.
24.Sevin Toluner, Kıbrıs Uyuşmazlığı ve Milletlerarası Hkuanbul: Fakülteler Matbaası, 1977), s. 12.
25.Nancy Crawshaw, The Cyprus Revolt: An Account of the Struggle for Union WithLGrjrfoe: George Allen & UNWIN, 1978), s. 356-361.
26.John Reddaway, Burdened with Cyprus: The British Conn,ectooidon, Nicosia, İstanbul: K. Rustem & Bro. and Weidenfeld & Nicolson, 1986), s. 9.
27.Muhafazakâr Hükümetten Liberal Hükümete geçiş sürecindeki İngiliz dış politikasında, Kıbrıs Anlaşması ve hemen sonrası yıllardaki politik tavırlar için bkz. C. J. Lowe, The Reluctant Imperialists: British Foreign Po licy 1878-1902, Vol 1(London: Routledge & Kegan Paul, 1967), s. 31-38.
28.C.M. Woodhouse, 'Cyprus: The British Point of View', John T.A. Koumoulides (der.), Cyprus in Transition: 1960-1985, (London: Trigraph, 1986), s. 83-84.
29.Gürel, Kıbrıs Tarihi.,..s. 32-33.
30.Woodhouse, 'Cyprus:...'s. 82.
31.Paris Barış Konferansı öncesinde Kıbrıs'la ilgili tutumun belirlenmesi amacıyla görevlendirilen Lord Cur-zon tarafından hazırlanarak Kabineye sunulan 3 Ocak 1919 tarihli Memorandum ve ekteki İngiliz Genelkurmay Başkanlığı ve İngiliz Donanması tarafından Aralık 1917'de birlikte hazırlanan rapor (CO 67/316/13, ekte, 'Joint Note by the Naval and General Staffs on the Value of Cyprus', December 1917), ayrıca 1919 tarihinde yine Donanma'nın görüşlerini içeren Memorandum (CO 67/316/13, 'Memorandum by Mr. Walter Long, Colonial Office', 9.1.1919'a ek, 'Admiralty Memo.') ve İngiliz Hava Kuvvetleri tarafından hazırlanan bir rapor (CO 67/316/13, 'Memorandum by Mr. Walter Long'a ek, 'The Future of Cyprus, Memo. by the Chief of the Air Staff on the Strategic Value of Cyprus as an Aircraft Base.') Gürel tarafından ayrıntılı olarak incelenmiştir. Bkz, Gürel, Kıbrıs Tarihi.s. 82-89.
32.Gürel, Kıbrıs Tarihi.s. 85-86.
33.Kıbrıs'ta İngiltere'nin ihmal noktaları, bir açıdan Ada'da görülen ekonomik geri kalmışlığın temellerini oluşturmakla birlikte, bir başka açıdan aslında Ada'da sonraları amacından saptırılmış 'iyi niyetli' bir bağımsızlık hareketinin de tetikleyicisi olmuştur. Bu bakımdan, askeri cenahın tavsiyelerine uymayarak Kıbrıs'ın askeri açıdan geliştirilmesi tasarılarını hep tasarıda bırakan ve ancak II. Dünya Savaşı sonrasında Ada'nın gerçek değerini biçebilen (fakat geç kalmış olan ve pastanın dilimlerini paylaşmak zorunda kalan) İngiliz hükümetlerinin yanlış politikaları, Kıbrıslılar için bir şanstır.
34.Yılmaz Tezkan ve M. Murat Taşar, Dünden Bugüne /eopo/fiktanbul: Ülke Yayınları, 2002), ss. 27-41.
35.Soğuk Savaş sonrasında Pozitivizmi eleştiren tüm yeni yaklaşımların, yani Post-pozitivistlerin, ilk dönemlerde eleştirel gruba dahil edilmesi söz konusu olmuş; ancak her bir yaklaşım, teorinin açılımları belirginleştikçe ayrı gruplar olarak ele alınmaya başlanmıştır. Sosyal Yapılan(dır)macı teori de bu yeni Post-pozitivist teoriler arasında sesini yükseltmiş olmakla birlikte, tüm teorilerden ayrıldığı yön, her iki taraftan da açılımları bünyesinde barındırması ve arada bir köprü oluşturma iddiasıdır. Özellikle Alexander Wendt'in analitik çerçevesini çizdiği teorinin genel söylemi için bkz; Alexander Wendt, 'Anarchy is What States Make of It: The Social Construction of Power Politics', International OrganizatfVal. 46, No. 2, 1992, s. 391-425; Alexander Wendt, 'Constructing International Politics', International SecufiVol. 20, No. 1, 1995, s. 71- 81.
36.Hasgüler, Kıbrıs'ta Enosis ves. 19.
37.Zenon Stavrinides, The Cyprus Conflict: National Identity and StatShdcdkln, (Lefkoşa: Cyprus Rese-arch&Publihing Centre, 1999), s. 18-19. Bu yaklaşım toplumları kendi kimliklerinin sağladığı 'güvenlikte olma hissine', yani milliyetçiliğe daha fazla itmiştir.
38.Gürel, Kıbrıs Tarihi.,..s. 53-60.
39.Christopher Hitchens, Hostage to History: Cyprus From The Ottomans To Kissinger,(London-New York: Verso, 1999), s. 51.
40.Barış Planları olarak politikacıların politik bakışlarının tüm örüntülerini taşıyan, dolayısıyla kabul edilebilir yönlerinin bile iki taraftan biri için kabul edilemez yönler tarafından örtüldüğü metinlere alternatif olarak akademik bakışla hazırlanarak sunulan tek örnek, 'Etnik ve Demografik Denge Modeli' ve buna dayalı bir Anayasa çerçevesi önerisi için bkz; Mehmet Hasgüler, 'Kıbrıs'ta Karşılaştırmalı Eleştirel Yöntem Işığında Ulusçu Tatmin ve Siyasal Denge Modeli', Mehmet Hasgüler ve Ümit İnatçı (der), Kibrisin Turuncusu (İstanbul: Anka Yayınları, 2003), s. 39-54.
41.1959 Tarihli Zürich-Londra Anlaşmaları olarak bilinen "Kıbrıs Sorununun Nihai Çözümü Üzerinde Anlaşmaya Varılmış Esasları Açıklayan Memorandum"a ekli 9 belgeden biri olan bu Bildiri, İngiltere'nin Kıbrıs'taki askeri üslerinin hukuki temelini oluşturmaktadır. Anlaşma metinleri için bkz. Toluner, Kıbrıs Uyuşmazlığı.,. s. 507-521.