ŞİA’DA İMAMLARIN MASUMİYETİ TELAKKİSİ ve ARKA PLANI

Şia mezhebinin ortaya çıkışını sağlayan faktörler göz önünde bulundurulduğunda siyasi meşruiyet noktasında öncelikle akla imamet teorisi gelmektedir. Nitekim Şia’yı diğer itikâdî İslam mezheplerden ayıran en temel faktör kuşkusuz imamet meselesi olmuştur. İmametin gerek vuku bulan hadiselerden siyasi pay devşirmek gerekse karizmatik liderci anlayışın bir tezahürü olarak mutlak manada gerekliliği imamet anlayışını inanç sisteminin en temel dinamiği yapmaktadır. Şii düşüncenin teşekkülünden itibaren imamet telakkisine sahip çıkıp itikâdî bir anlayış ortaya koyan Şia, bu anlayışından hiçbir zaman ödün vermemiş ve imamet telakkisi üzerine birçok olgu inşa etmiştir. Bu inşa süreci Sıffin’den Kerbela’ya, Emevi Saltanatı’ndan, Abbasi Hareketi’ne kadar yaşanan hadiselerin Şii düşüncenin dinamik bir yapıya kavuşmasını ve nihayet müesseseleşip kendi iktidar yapısına ulaşmasının önünü açmıştır. Şia’ya göre imamete inanmak, iman etmenin kesinlikle bir gereği olduğu gibi kişinin de ancak diğer inanç esaslarıyla birlikte imameti de kabul edip iman ederse gerçek manada bir Şii/Müslüman olacağı kabul edilmektedir. Şia, imamet telakkisini ortaya koyarken yalnızca imamın varlığına inanmayı öngörmemiştir. Bunun dışında imamın peygamberler gibi hata ve günahlardan da masum olduğunu iddia ederken bu manada imamlara da bir nevi nübüvvetin devam ettiricisi manasını yüklemiştir. Şia’ya göre imamlar, peygamberlerin varisleridir ve peygamberlerden sonra şeriatı korumakla görevli, olmazsa olmaz, kutsal nitelikli şahsiyetlerdir. İmamlar hakkındaki görüşlerini ifade ederken aklî çıkarımların yanı sıra Kur’an ve Sünnet’ten de birtakım deliller getirmişlerdir.Şia’nın masumiyet anlayışı ilk olarak karşımıza hicri birinci asrın sonlarında Kûfe bölgesinde ortaya çıkmıştır. Siyasî anlamda zaten sıkıntılar çeken Ehl-i Beyt taraftarları, bir yandan da masumiyet, vasiyyet, rec’at, mehdilik ve gaybet gibi dinen net bir hükmün yani nassın olmadığı düşüncelerle de tanışmaya başlamış ve zamanla da kendi bünyesine almıştır. İlk zamanlarda bu düşüncelere karşı Ehl-i Beyt taraftarları önce sert sonrasında da mesafeli bir reaksiyon gösterse de yaşanılan süreç içerisinde imamlar, bu düşüncelere karşı kalkan olamamışlardır. Hz. Peygamber’in Arap toplumuna kattığı en önemli şeylerden birisi olan yönetim ve devlet anlayışının O’nun vefatı sonrasında toplumun lidersiz kalma ve nihayetinde bu hususta kimin lider olacağı konusunda ayrılığa düşmesine sebep olmuştur. Kabileci bir yapıda olan Arapların bir lider etrafında toplanması ve nizami bir yapıya kavuşması Hz. Peygamberin vefat etmesiyle birlikte sekteye uğramıştır. Hz. Osman’a kadar olan süreçte sevk ve idarenin devamlılığı söz konusu olsa da Hz. Osman döneminde bu durum tersine dönmüş ve nihayetinde İslam toplumu bölünmeye başlamıştır. Hz. Ali döneminde daha da belirginleşen ayrışmalar, siyasi ve sosyal anlamda önce Emevilerin (özellikle Arap-Mevali ayrımı) olumsuz yaklaşım ve uygulamaları İslam toplumunda rahatsızlık oluşturmuş ve nitekim muhalif bir kanadın oluşmasına zemin hazırlamıştır. Emevilerin hilafeti saltanata dönüştürme süreçlerinde yaşanan bu hadislerin ve nitekim toplumdaki huzursuzluğun açığa çıkması isyan hareketlerine sebebiyet vermiş ve nihayet Abbasi Hareketi ile de Emevi Saltanatı son bulmuştur. Bu süre zarfında muhalif kanat olarak yekpare bir hareket oluşmuş olsa da bu hareketin dinamizmini Ehl-i Beyt taraftarları oluşturmuştur. Bu minvalde Abbasi Hareketinin Şia’nın müesseseleşme sürecinin önemli bir sac ayağı olduğu aşikârdır. Abbasi Hareketinin Hilafete akabinde ise saltanata dönüşmesiyle birlikte Ehl-i Beyte karşı tutunduğu tavır da değişmiş ve hâkimiyet noktasında kendilerine karşı bir rakip olarak görmeye başlamışlardır. Bir süre sonra siyasî üstünlük kazanan Şia, başta Hişâm b. El-Hakem gibi kelamcıları sebebiyle bahsettiğimiz bu inançları resmen kendi bünyesine katmıştır. Masumiyet telakkisinin arka planını oluşturan en temel faktör her ne kadar siyasî olarak görülse de Şia’nın eski din ve kültürlerle olan bağlantısı da hemen göz ardı edilmemesi gereken bir durumdur. Şia’ya mensup olan ana kitlelerin çoğunluğu, Arap olmayan yahut iktidarı desteklemeyen topluluklar olarak ele alındığında sosyo-kültürel yapının çeşitliliği gerek düşünce gerekse inanç açısından İslamla harmanlanan yeni bir oluşumun vuku bulmasını kaçınılmaz kılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Şia, İmamet, Masumiyet

THE HISTORY AND BACKGROUND OF THE INNOCENCE OF IMAMS IN SHIA

Undoubtedly, considering the factors that led to the emergence of the Shia sect, the imamate theory first comes to mind at the point of political legitimacy. As a matter of fact, the most basic factor that distinguishes Shia from other itikadi Islamic sects has undoubtedly been the issue of imamate. The absolute necessity of the imamate, both as a political share of the events that have taken place and as a manifestation of the charismatic leadership approach, makes the understanding of the imamate the most basic dynamic of the belief system. Shia, who has owned imamet telakki from an early age and has put forward an understanding of itikadi, has never compromised this understanding and has built many facts on imamet telakki. This construction process paved the way for the events from Siffin to Karbala, Umayyad Reign to the Abbasid Movement to achieve a dynamic structure of Shiite thought and finally become an institution and reach its own power structure. According to Shia, it is accepted that believing in the imamate is absolutely a necessity to believe, and that a person will become a Shia/Muslim in the true sense only if they accept and believe in the imamate along with other principles of faith. The Shia did not envisage believing only in the existence of the imam when establishing the imamate's theory. In addition, he claimed that the imam was innocent of mistakes and sins, just like the prophets, and in this sense, he loaded the imams with the meaning of a kind of continuer of nubuvvah. According to Shia, imams are the heirs of the prophets and are the holy qualified personalities who are tasked with protecting Sharia after the prophets. While expressing their opinions about Imams, they also brought some evidence from the Qur'an and Sunnah as well as mental inferences.The concept of Shia innocence first appeared in the Kufa region at the end of the first century of the Hijra. Ahl al-Bayt supporters, who are already suffering from political difficulties, have also started to get acquainted with thoughts that there is no clear religious provision, namely nassin, such as innocence, testament, rec'at, mahdi and gaybet, and over time they have taken it into their own. Although the Ahl al-Bayt supporters reacted harshly to these thoughts at first and then distantly, the imams could not be a shield against these thoughts during the process. One of the most important things that the Prophet Muhammad added to the Arab society, his understanding of governance and the state, caused the society to remain leaderless after His death and ultimately to be divided about who will be the leader in this regard. After the death of the Prophet Muhammad, the Arabs, who were in a tribal structure, gathered around a leader and achieved a regular structure, were interrupted. Although there is a continuity of referral and administration in the process up to the Caliph Uthman, this situation was reversed during the Uthman period and eventually the Islamic society began to divide. The divisions that became more obvious during the reign of Caliph Ali, the negative approaches and practices of the Umayyads (especially the Arab-Mawali distinction) in the political and social sense first created discomfort in Islamic society and, as a matter of fact, laid the groundwork for the formation of an opposing wing. The revelation of these hadiths and the unrest in society that occurred during the processes of the Umayyads converting the caliphate to the sultanate caused the rebellion movements and finally the Umayyad Reign ended with the Abbasid Movement. Although a monolithic movement was formed as an opposition wing during this time, the Ahl al-Bayt supporters formed the dynamism of this movement. In this context, it is obvious that the Abbasid Movement is an important pillar of the establishment process of the Shia. With the transformation of the Abbasid Movement into the Caliphate and then into the sultanate, the attitude towards the Ahl al-Bey also changed and they began to see it as a rival against them at the point of domination. After a while, Shia gained political superiority, especially Hisham B. He has officially incorporated these beliefs that we are talking about because of his words such as al-Hakem into his structure. Although the most basic factor that forms the background of the decency theory is considered to be political, the connection of Shia with ancient religions and cultures should not be ignored immediately. Considering that the majority of the main masses belonging to the Shia are not Arabs or do not support the government, the inevitability of the emergence of a new formation blending the diversity of the socio-cultural structure with Islam, both in terms of thought and belief, is obvious.

Keywords:

Shia, Imamate, Innocence,

PDF

___

Aisah, Mohamed. “Şîa’nın İmâmette İsmet Doktrininin Eleştirisi”. (çev. Ömer Aydın). İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Darulfunun İlahiyat] sayı:8 (İstanbul 2003): 231-246.
Apak, Âdem. Ana Hatlarıyla İslam Tarihi III. İstanbul: Ensar Yayınları, 2016.
Arı, Mehmet Salih. “Sünnî ve Şiî Kaynaklarına Göre Hz. Ömer ve Kırtâs Olayı”. Uluslararası Hz. Ömer Sempozyumu II, (Sivas 2018): 323-332.
Arslan, İhsan. “Gadir-i Hum Hadisesinin Değerlendirilmesi”. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları 12/2 (Güz 2019): 610-651. Bozan, Metin. İmâmiyye Şiasının İmâmet Tasavvuru. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2007.
Bulut, Halil İbrahim; Gül, Özkan. “İmamiyye Şia’sında İlmu’l-İmam İnancı”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi (Bilimsel Birikim) 5/1 (Bahar 2005): 75-92.
Bulut, Mehmet. “İsmet”, DİA, XXIII, 134-136.
Büyükkara, Mehmet Ali. “İmamiyye Şia’sının Hadis Usulünde “Mezhebi Bozuk” Raviler (II): Örneklerle Mezhebi Bozuk Ricâl ve Rivayetlerinin Değeri”. İslamî Araştırmalar Dergisi 17/4 2004: 354-368.
Demir, Recep. “İmamiyye Şia’sındaki İsmet Doktrini Çerçevesinde Hz. İbrahim’in Babasına İstiğfarı Meselesi”. Uluslararası Hz. İbrahim (a.s) ve Nübüvvet Sempozyumu Tebliğler Kitabı I, (İstanbul 2019): 614-633.
Demirel, Harun Reşit. “Hadis Edebiyatında Peygamber(sav.)’in Son Günleri ve Kırtas Olayı”. Türkoloji Araştırmaları 13/25 (Aralık 2018): 161-177.
El-Küleynî, Ebu Cafer Muhammed b. Yakub. El-Usûl mine’l-Kâfi. I. Şiraz: 1347/1928.
El-Murtaza, Ali b. Hüseyn el-Mûsevî. Tenzîhü’l-Enbiyâ. Beyrut: 1419/1998.
Es-Sâlûs, Dr. Ali Ahmed. Eseru’l-İmamet fi’l-Fıkhı’l-Ca’feri ve Usûlihî. Katar: 1402/1982.
Fatiş, Emrullah. “Şia’nın İmametle Şekillenen İnanç Esasları”. Bilimname: Düşünce Platformu 1/23 (Şubat 2012): 85-103. Fığlalı, Ethem Ruhi. “İlk Şiî Olaylar: 1. Tevvabun Hareketi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26/1 (Ağustos 1984): 335-352.
Fığlalı, Ethem Ruhi. “İsnâaşeriyye”, DİA, XXIII, 142-147.
Fığlalı, Ethem Ruhi. “Şiîliğin Doğuşu ve Gelişmesi”. Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiîlik Sempozyumu (Şubat 1993): 33-46.
Firûzabâdî, Ebu’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya’kub b. Muhammed. el-Okyânusü’l- Basît fî tercemeti’l-Kâmûsi’l-Muhît. IV. (trc. Âsım Efendi). İstanbul: 1305/1886.
Gökalp, Yusuf. “İmamet Nazariyesi Bağlamında Zeydiyye’nin İmamiyye’ye Yönelik Eleştirileri”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/1 (Ocak-Haziran 2014): 89-126.
Gökalp, Yusuf. “Zeydiyye”, DİA, XXXXIV, 328-331.
Gökalp, Yusuf. “Zeydiyye Mezhebi’nin Doğuşu, Teşekkül Süreci ve Tarihçesi”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (Temmuz-Aralık 2007): 55-93.
Gündüz, Şinasi. “Mecûsîlik”, DİA, XXVIII, 279-284.
Hakyemez, Cemil. “İmamiyye Şiasında İsmet İnancı -İlk Tezahürleri, Teşekkülü ve İtikadîleşmesi-“. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi [Bilimsel Birikim] 7/1 (Bahar 2007): 167-192.
İlhan, Avni. “Şia’da Usulü’d-Din”. Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiilik Sempozyumu (Şubat 1993): 409-433. Kâşifü’l-Ğıtâ, Muhammed Hüseyin b. Ali. Aslu’ş-Şia ve Usûlühâ. Kahire: 1379/1958.
Kâşifü’l-Ğıtâ, Muhammed Hüseyin b. Ali. Caferi Mezhebi ve Esasları. (çev. Abdülbaki Gölpınarlı). Kum: 1413/1992.
Kılavuz, Ahmet Saim. İslam Akaidi ve Kelam’a Giriş. İstanbul: Ensar Yayınları, 2015.
Kılıç, Ünal. “Kerbela Vakası (Tarihi Süreç)”. Çeşitli Yönleriyle Kerbela (Tarih Bilimleri) I, (Sivas 2010): 15-48.
Kocadağ, Yaşar. Keysaniyye’nin Doğuşu, Gelişimi ve Düşünceleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
Koç, Eyüp. İmamiyye’de İmamların Masumiyeti. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1998.
Kutlu, Sönmez. “İlk Mürciî Metinler ve Kitâbü’l-İrcâ”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XXXVII (Ankara 1997): 317-331.
Kutlu, Sönmez. “İslam Düşüncesinde Tarihsel Din Söylemleri Olgusu”. İslâmiyât Dergisi 4/4 (Ekim-Aralık 2001).
İbn Haldun, Abdurrahman b. Muhammed. Mukaddime. (çev. Z. Kadiri Ugan). I. İstanbul: 1375/1954.
İbn Manzur, Muhammed b. Mükerrem. Lisanü’l-Arab. XII. Beyrut: 1388/1968.
İbn Sa’d, Ebu Abdillah Muhammed. Et-Tabakâtü’l-Kübrâ. (Nşr. İhsan Abbas). Beyrut: 1377/1957 Mütercim Asım Efendi. Kâmus Tercümesi. III. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2013.
Nasr b. Müzâhim, Seyyâr el-Minkârî et-Temimî. Vak’atü Sıffîn. (Nşr. Abdüsselâm M. Hârûn). Kahire: 1401/1981 Nevbahtî, Ebu Muhammed Hasan b. Musa. Fıraku’ş-Şia. (Nşr. H. Ritter). İstanbul: 1350/1931.
Onat, Hasan. Emevî Dönemi Şiî Hareketleri. Ankara: Endülüs Yayınları, 1993.
Onat, Hasan. “İsmail b. Ca’fer es-Sâdık”, DİA, XXIII, 91-92.
Onat, Hasan. “Şiiliğin Doğuşu Meselesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XXXVI, (Ankara 1997): 79-118.
Oruç, Haydar. “İmamet İnancı ve Şia Fırkalarındaki Farklı Yorumları”. Ortadoğu Araştırmaları Merkezi.
Öz, Mustafa. Ana Hatlarıyla İslam Mezhepleri Tarihi. İstanbul: Ensar Yayınları, 2014.
Öz, Mustafa. “Galiyye”, DİA, XIII, 333-337.
Öz, Mustafa. “Keysaniyye”, DİA, XXV, 362-364.
Öz, Mustafa; Şek’a, Muhammed. “İsmâiliyye”, DİA, XXIII, 128-133.
Öz, Mustafa. “İsmâiliyye Mezhebi”. Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiilik Sempozyumu (Şubat 1993): 605-645. Öz, Mustafa. “Şia”, DİA, XXXIX.
Öz, Mustafa. “Şii ve Galiyye’de Gayb Anlayışı”. Kur’an ve Tefsir Araştırmaları-V: (İslam Düşüncesinde Gayb Problemi-I), Tartışmalı İlmî Toplantı V (Ekim 2002-2003): 225-232.
Özalp, Mürsel. “Katolik Kilisesi ve İmamiyye Şiası’nın Yanılmazlık/Masumiyet Anlayışlarının Mukayesesi”. Türkoloji Araştırmaları 12/27 (Ankara 2017): 373-392.
Özarslan, Selim. “Kerbela Olayının Şiî İnançlar Üzerine Etkisi”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/36 (Temmuz-Aralık 2016): 51-71.
Sarıkaya, Mehmet Saffet. İslam Düşünce Tarihinde Mezhepler. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2019.
Subhî, Ahmed Mahmud. Nazariyyetü’l-İmâme Lede’ş-Şîati’l-İsnâ Aşeriyye. Beyrut: 1412/1991.
Sofuoğlu, Cemal. “Gadir-i Hum Meselesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XXVI, (Ankara 1983): 461-470.
Sarıçam, İbrahim; Aycan, İrfan. Emevîler. Ankara: TDV Yayınları, 2014.
Seffar el-Kummî, Ebu Ca’fer Muhammed b. El-Hasan b. Ferrûh. Besairı’d-Derecâti’l-Kübrâ. (tsh. Mirza Muhsin). Tahran: 1374/1953.
Şeyh Müfîd, Ebû Abdullah İbnü’l-Muallim Muhammed b. Muhammed. Evâilü’l-Makâlât fi’l-Mezâhibi’l-Muhtârât. (Nşr. İbrahim el-Ensârî). Beyrut: 1414/1993.
Şeyh Müfid, Ebû Abdullah İbnü’l-Muallim Muhammed b. Muhammed. Şerhu Akaidi’s-Sâdûk ev Tashîhu’l-İ’tikad. Tebriz: 1371/1950.
Şeyh Sâduk, İbn Bâbeveyh el-Kummî. Risâletü’l-İtikadâti’l-İmâmiyye. (çev. Ethem Ruhi Fığlalı). Ankara: 1978.
Söylemez, Mehmet Mahfuz. Bedevîlikten Hadârîliğe Kûfe. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2001.
Teber, Ömer Faruk. “İbn Hazm’ın Galiyye’ye Eleştirisi Üzerine”. Dini Araştırmalar Dergisi 10/29 (Eylül-Aralık 2007): 115-128.
Topaloğlu, Bekir; Yavuz, Yusuf Şevki; Çelebi, İlyas. İslam’da İman Esasları, Ankara: DİB Yayınları, 2015.
Türkçe Sözlük, “Masum”, İstanbul: Sait Matbaacılık, 2017.
Yiğit, İsmail. “Tevvabîn”, DİA, XXXXI, 49-50.
Yiğit, İsmail. “Muhtar es-Sakafî”, DİA, 54-55.