BEEKEEPING AND RECENT COLONY LOSSES IN TURKEY

Bu çalışmanın amacı ülkemizde genel olarak arıcılığın durumu ve son yıllardaki arı kayıplarının nedenlerinin açıklanmasıdır. Anadolu'da arıcılık milattan önce 1300 yılından, yaklaşık 9000 yıl öncesine kadar uzanmaktadır. Türkiye en az 5 arı ırkı ile Avrupa, Orta Doğu ve Asya kıtalarını birbirine bağlayan bir köprü durumunda olup batı bal arısının gen merkezi durumundadır. Anadolu dünyadaki 37 fitocoğrafya bölgelerinden üçüne yaklaşık 10,000 bitki türüne sahip olup bunlardan 3506'sı endemik olarak bulunmaktadır. Türkiye 7,709,636 koloni, 150,000 den fazla aile arıcılık ile geçimini sağladığı, 79 arı yetiştirici birlikleri, 56,000 profesyonel arıcı ve 107,665 ton yıllık bal üretimi ile arıcılıkta dünyanın en yüksek potansiyeline sahip ülkelerinden biridir. Türkiye'de bazı bölgelerde % 80'lere kadar varabilen koloni kayıplarını etkileyen faktörler oarak; varroa, nosema, yavru çürüklüğü, yeni nesil tarım ilaçları olan nikotin türevi neonikotinoidler, ana arı yetersizliği, koloni yönetimi ve uzun mesafeli gezginci arıcılık sıralanabilir. Sonuç olarak Türkiye batı bal arısının genetik merkezi olarak büyük bir potansiyele sahip olup bugün dünyada karşılaşan birçok arıcılık sorunlarının çözümünde hayati çözümler sunabilecek durumdadır

TÜRKİYE’DE ARICILIK VE GÜNCEL KOLONİ KAYIPLARI (Genişletilmiş Türkçe Özet Makalenin Sonunda Verilmiştir)

Beekeeping has a long history in Anatolia going back to Hittite civilization, B.C. 1300 about 9000 years. Also Turkey having at least five subspecies of Apis mellifera is a bridging country connecting Europe, Asia and Africa by Middle East and gene center of western Honey bee Apis mellifera Anatolia also has three out of 37 phytogeography rich areas in the world and there are about 10.000 plant species and 3506 of them are endemic to this country. Turkey is representing one of the highest potential in world beekeeping with about 7,709,636 colonies, more than 150.000 families in beekeeping business, 79 Beekeeping Unions in each province as parts of Central Beekeeping Union of Turkey representing 56,000 professional beekeepers and 107,665 tons of honey production annually in Turkey. There are a number of factors affecting colony losses up to 80% high in some areas in Turkey including such as Varroosis, Nosemiosis, Foulbrood diseases, new generation of pesticides as neonicotinoids, queen failure, colony management and large scale long distance migratory beekeeping. Finally, Turkey still has great potential of genetic reservoir of western honey bee, Apis mellifera and may provide vital solutions for a number of beekeeping problems in the world facing today.

PDF

___

Akyol, E. Yeninar, H., Kaftanoğlu, O., Özkök, D. 2003. Bazı saf ve melez bal arısı genotiplernen (Apis mellifera L.) Farklı mevsimlerdeki hırçınlık davranışlarınınbelirlenmesi. “Determination of the Aggresiveness Behavior of Some Pure and Reciprocal Crosses ofHoneybee (Apis mellifera L.) Genotypes in Different Seasons. U. Arı Derg./U. Bee J. 3: 38-40
Aliouane Y, el Hassani AK, Gary V, Armengaud C, Lambin M, Gauthier M 2009. Subchronic exposure of honeybees to sublethal doses of pesticides: effects on behavior. Environmental Toxicology and Chemistry 28:113-122.
Akkaya H and Alkan S 2007. Beekeeping in Anatolia from the Hittites to the present day. Journal of Apicultural Research, 46 (2): 120-124
Anonymus 1984. Ege Bölgesi illerin de arıcı koşullarında Varroa parazitine karşı mücadele denemeleri. Tarım Orman ve Köy işleri Bakanlığı, Proje ve Uygulama Genel Müdürlüğü. Ege Bölge Zirai Araştırma Enstitüsü Yayınları. No: 51, Menemen, İzmir.
Aydın, L., Çakmak, İ., Güleğen, E. ve Korkut, M., (2003). Güney Marmara Bölgesi’nde arı hastalık ve zararlıları anket sonuçları. Uludağ Arıcılık Dergisi 3(1):38-41.
Aydın, L., Çakmak, İ., Güleğen, E., and Wells, H. 2005. Honey bee nosema disease in the Republic of Turkey. Journal of Apicultural Research, 44(4):156-157.
Bailey, L, Ball, B.V. 1991. Honey bee pathology. Academic Press; New York, NY, USA. Beyazıt A., Akkoca,N., Eskiizmirliler, S.,
Albayrak,H., Özan, E., Özden, M., Selver, MM., Tunalıgil S.2012. Ege Bölgesi İllerinde Önemli Arı Hastalıklarının Yaygınlığının Araştırılması Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü, Antalya.
Blacquière T, Smagghe G, Vangestel CAM, Mommaerts V. 2012. Neonicotinoids in bees: a review on concentrations, side-effects and risk assessment. Ecotoxicology 21: 973-992. http://dx.doi.org/10.1007/s10646-012-0863-x
Bloch, G., Francoy, TM, Wachtel, I., Paritz-Cohen, N., Fuchs, S., Mazar, A. 2015. Industrial apiculture in teh Jordan valley during Biblical times with Anatolian bees. PNAS 107 (25): 11240-11244, doi: 10.1073/pnas.1003265107.
Bryden J, Gill RJ, Mitton RAA, Raine NE, Jansen VAA 2013. Chronic sublethal stress causes bee colony failure. Ecology Letters 16:1463-1469.
Büchler, R., Berg, S., Leconte, Y. 2010. Breeding for resistance to Varroa destructor in Europe. Apidologie 41: 393–408. http://dx.doi.org/10.1051/apido/2010061
Borum AE.2006. Bursa ve çevresi Arı İşletmelerinde Mikotik enfeksiyonların Teşhisi. U.Ü.Sağlık Bil. Enst. Vet. Mikrobiyoloji. Doktora Tezi.73 s.
Cressey, D. 2013. Europe debates risk to bees. Nature, 496:408
Çakmak, I., Fuchs, S.2013. Exploring a treatment strategy for long-term increase of varroosis tolerance on Marmara Island/Turkey. J. Apicult. Res.,52(5), 242-250 (2013) © IBRA, DOI 10.3896/IBRA.1.52.5.11.
Çakmak, İ., 2012. Bal arısı koloni kayıpları ve çözüm yolları. Ordu Arıcılık Araştırma Dergisi, 4(7):3-8.
Çakmak I,Çakmak Seven S,Fuchs S., Yeninar H. 2011. Balarısı Kolonilerinde Varroa bulasıklık Seviyesinin Belirlenmesinde Pudra Şekeri ve Deterjan Yönteminin karşılaştırılması. U. Arı Derg./U. Bee J. 11 (2): 63-68.
Çakmak, I. 2010. The over wintering survival of highly Varroa destructor infested honey bee colonies determined to be hygienic using the liquid nitrogen freeze killed brood assay. Journal of Apicultural Research and Bee World 49(2): 197-201.
Çakmak I, Aydın L, Wells H. 2006. Walnut leaf smoke versus mint leaves in conjunction with pollen traps for control of Varroa destructor. Bull. of the Vet.Ins. in Pulawy 50 (4): 477-479.
Çakmak, İ. 2004. Arıların Yayılma Ekolojisi ve Bitkisel Üretimdeki Rolü.U. Arı Derg./U. Bee J., 4(2), 81-87.
Çakmak, İ., Aydın, L., Güleğen, E., and H. Wells, 2003a.Varroa (Varroa destructor) and Tracheal mite (Acarapis woodi) incidence in the Republic of Turkey”.Journal of Apicultural Research, 42:57-60,
Çakmak, İ., Aydın, L., Güleğen, E., 2003b. Güney Marmara Bölgesinde Arıcılık Anket Sonuçları. U. Arı Derg./U. Bee J., 3 (2): 33-35.
Çakmak İ,Aydın L, Camazine S, Wells H. 2002. Pollen traps and walnut-leaf smoke for Varroa control. American BeeJournal 142 (5): 367-370.
Çakmak, İ., and H. Wells. 2001. Reward frequency: effects on flower choices made by different honey bee races in Turkey. Turkish Journal of Zoology, 25, 169-176.
Çakmak, İ. 1997. Comparative foraging ecology of honey bee subspecies from different habitats. Ph.D Dissertation
Çakmak, İ., and H. Wells. 1996. Flower color, nectar reward and flower fidelity of Caucasian honey bee (Apis mellifera caucasica) Turkish Journal of Zoology, 20, 389-396.
Desneux N, Decourtye A &, Delpuech JM. 2007. The Sublethal Effects of Pesticides on Beneficial Arthropods. Annual Review of Entomology 52: 81-106.
Dümen E., Akkaya H., Öz GM., Sezgin FH.(2013). Microbiological and parasitological quality of honey produced in İstanbul. Turk J. Vet. Anim. Sci., 37: 602-607.
Doğaroğlu M, Sıralı R. 2005. Survey Results on Honeybee Pests and Diseases in Thracian Region of Turkey. U. Arı Derg./U. Bee J. 5: 71- 78.
Doğaroğlu, M. 2008. Modern Arıcılık Teknikleri. 3. Basım. Anadolu Ofset San. ve Tic. Lim. Şti., Tekirdağ, Ellis, J.D. and Munn, P. 2005. The worldwide health status of honey bees. Bee World 86: 88-101.
Fakhimzadeh K. 2010. Does Powdered Sugar Work as a Varroa Control? Journal of Apicultural Research, Vol.87 (4) 2010 pp. 78-79.
Fakhimzadeh K., 2001. The effects of powdered sugar Varroa control treatments on Apis mellifera colony development. Journal of Apicultural Research 40 (3-4): 105-109.
Fries, I, Imdorf, A, Rosenkranz, P 2006. Survival of mite infested (Varroa destructor) honey bee (Apis mellifera) colonies in a Nordic climate. Apidologie 37: 564–570.
Fries I, Bommarco R (2007) Possible host-parasite adaptations in honey bees infested by Varroa destructor mites, Apidologie 38: 525–533.
Fischer J, Muller T, Spatz AK, Greggers U, Grunewald B, Menzel R 2014. Neonicotinoids interfere with specific components of navigation in honeybees. Plos One 9. doi:10.1371/journal.pone.0091364
Gallai, D., Salles, JM., Settele, J., Vaissere, BE. 2009. Economic valuation of the vulnerability of world agriculture confronted with pollinator decline. Ecol. Econom. 68 (3): 810-821i Doi:10.1016/j.ecolecon.2008.06.014
Garibaldi, LA., Steffan-Dewenter I., Winfree R., Aizen MA., Bommarco R., Cunningham SA., Kremen C., Carhalveiro LG., Harder LD., Afik
O., Batomeus I., Benjamin F., Boreux V., Cariveau d., Chacoff NP., Dudenhoffer JH., Fretias BM., Ghazaoul J., Greenleaf S., Hipolito J., Holzschuh A., Howlet B., Isaac R., Javorek
SK., Kennedy CM., Krewenka KM., Krishnan S., mandelik Y., Mayfield MM., Motzke SG., Rader R., Ricketts TH., Rundlof M., Semour CL.,
Schueep C., Szenthyorgyi TC., Westpal C., Williams N., Klein AM. 2013. Wild pollinators enhance fruit set of crops regardless of honey bee abundance. Science 339 (6127): 1608- 1611. Doi: 10.1126/science.1230200.
Giray, T., Çakmak, İ., Aydın, L., Kandemir, İ.,İnci, A., Oskay, D., Döke, M.A., Kence, M., Kence, A 2007.Preliminary Survey Results On 2006–2007 “Colony Losses in Turkey. U. Arı Derg./U. Bee J. 7, 101-107.
Girişgin, AO., Aydın L. 2010. Varroa destructor ile Doğal Enfeste Balarılarında Organik Asitlerin Kullanımı ve Etkinliği. Kafkas Ün. Veteriner Fak. Derg. 16(6): 941-945.
Güler, A., Demir, M. 2005. Beekeeping potential in Turkey. Bee World, 86(4): 114-118.
Gülmez, Y., Bursalı, A., Tekin, S., 2009. Molecular detection and characterization of deformed wing virus (DWV) in honeybees (Apis mellifera L.) and mite (Varroa destructor) in Turkey. African Journal of Biotechnology, 8(16):3698-3702.
Gürel, F.,Gösterit, A.,Argun Karslı, B. 2011. Sera Koşullarının Bombus terrestris L. kolonilerinin tozlaşma performansına etkileri. Batı Akdeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü Derim Dergisi, 28(1): 47-55.
Gonzalez, V.H., Pascual, C., Burrows, S., Çakmak, I. & J.F. Barthell. 2014. Pollen collecting behavior of Systropha planidens Giraud, 1861 (Hymenoptera: Halictidae) in Turkey. ThePanPacific Entomologist90(4): 1‒5.
Gösterit, A. Gürel, F. 2014. Bombus Arısı (Bombus terrestris L.)’ nın Ticari Yetistiriciligi için Temel Gereklilikler Süleyman Demirel Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 9 (2):102-111.
Gösterit, A., Gürel, F., 2005. Bombus terrestris Arılarının Yayılmasının Ekosistem Üzerindeki Etkileri, U. Arı Derg./U. Bee J. 5: 115-121.
Higes M., Martin-Hernández R., Meana A. 2006. Nosema ceranae, a new microsporidian parasite in honeybees in Europe, J. Invertebr. Pathol. 92, 93–95.
Harris, J W (2007) Bees with Varroa Sensitive Hygiene preferentiallyremove mite infested pupae aged, five days post capping.Journal of Apicultural Research 46: 134-139.
Haygem, 2016. Gıda, Tarım Ve Hayvancılık Bakanlığı veritabanı.
İbrahim, A; Reuter, G S; Spivak, M 2007. Field trial of honey bee colonies bred for mechanisms of resistance against Varroa destructor. Apidologie 38: 67-76.
Karahan, A.,Çakmak, İ., Hranitz, J., Karaca, İ., Wells, H. 2015. Sublethal imidacloprid effects on honey bee flower choices when foraging. Ecotoxicology, 24: 2017-2025, DOI 10.1007/s10646-015-1537-2.
Kandemir, İ. Kence, M. and Kence A. 2000. Genetic and morphometric variation in honey bee (Apis mellifera L.) populations in Turkey.Apidologie 31:343-356.
Kandemir, İ., M. Kence, W.S. Sheppard, A. Kence 2006. Mitochondrial DNA variation in honey bee (Apis mellifera L.) populations from Turkey. Journal of Apicultural Research, 45(1): 33-38.
Kekeçoğlu M., Rasgele PG., Burğut A., Kambur M., 2015. Yığılca balarısı (Apis mellifera L.)’nın hijyenik davranış bakımından performanslarının belirlenmesi ve geliştirilmesi. (Development and determination of Yıgılca Honey bee (Apis mellifera L.) with respect to hygienic behaviour Uludağ Arı Derg./Uludag Bee J. 15(2):47-59.
Kefuss, J; Vanpoucke, J; Ducos DE Lahıtte, J; Ritter, W 2004. Varroa tolerance in France of intermissa bees from Tunesia and their naturally mated descendants: 1993-2004. American Bee Journal 144: 563-568.
Lautenbach, S., Seppelt r., Liebscher J., Dormann CF. 2012.Spatial and temaporal trends of global pollination benefits. PloS ONE 7(4):. Doi:10.1371/journal.pone.0035954.
Lu C, Warchol KM, Callahan RA 2014. Sub-lethal exposure to neonicotinoids impaired honey bees winterization before proceeding to colony collapse disorder. Bulletin of Insectology 67: 125-130.
Mader, E., Shepherd M., Vaughan M., Hoffman Black S., LeBuhn, G. 2011. Attracting native pollinators: protecting North America’s bees and butterflies: the Xerces Society guide. Storey Pub, North Adams.
Muz, M. N., Doğaroğlu, M., 2011. Nosema ceranae ve arı kolonisine neden olduğu çöküşler. Maybir Dergisi, 3: 21-24.
Muz, M.N., Muz, D., 2010. N. cerenae and N. apis in CCD colonies of Hatay. 4th EurBee Procceding Book. pp:65. METU, Ankara, Turkey.
Muz, M. N., Girişkin, A. O., Muz, D., Aydin, L., 2010. Molecular detection of N. ceranae and N. apis in CCD apiaries of Turkey. J. Apicult. Res., 49(4): 342-344.
Muz, D, Muz, M.N., 2009. Survey of the occurrence of Deformed Wing Virus and multiple parasites of queens (Apis mellifera L.) in apiaries with collapsed colonies in Hatay, Turkey. J. Apicult. Res., 48(3):204-208.
Rader, R. Howlet, BG.,Cunningham SA., Westscott DA., Edwards W. 2012. Spatial and temporalvariation in pollinator effectiveness: do unmanaged insects provid consistent pollination services to mass flowering crops? J Appl Ecol 49(1):126-134. Doi:10.1111/j.1365- 2664.2011.02066.x
Okursoy, S., Albayrak, H., Kurt, M., Yazıcı, Z., 2010. Prevalence of three honey bee viruses in Turkey. Veterınarskı Arhıv, 80 (6): 779-785.
Öz, M., Karasu, A., Çakmak, İ., Göksoy, A.T., Özmen, N. 2008. Effect of honeybee pollination on the seed setting, yield and quality characteristics of rapeseed (Brassica napus oleifera). The Indian Journal of Agricultural Sciences 78(8), 680-683.
Öz, M., A. Karasu, İ. Çakmak, A.T. Göksoy ve Z.M. Turan. 2009. Effects of Honeybee (Apis mellifera) Pollination on Seed Set in Hybrid Sunflower (Helianthus annuus L.). Afr. J. of Biotechnol., 8 (6), 1037-1043.
Özakın C, Aydın L, Çakmak İ, Güleğen E. 2003. Hazır ve eski peteklerin bakteriyolojik mikolojik yönden incelenmesi.Uludağ Arıcılık Dergisi, 3 (1): 27-30.
Özakın C, Çakmak İ, Aydın L, Wells H. 2007.Türkiye’de Marketlerden ve Üreticilerden Alınan Balların Bakteriyel Analizi. U. Arı Derg./U. Bee J., 7 (1), 30-34.
Özbek, H. 2003. Türkiyede arılar ve tozlaşma sorunu. Bees and pollination problem in Turkey. U.Arı Derg./ U. Bee J. 3: 41-44.
Özkırım, A., Schiesser, A., 2013. Israeli acute paralysis virus (IAPV) in Turkish bees. J. Apicult. Res., 52(2): 56-57.
Özkırım, A., Keskin, A. 2005. The Culture of Bacillus spp. from Comb Foundation, Hacettepe Journal of Biology and Chemistry , 15:37-41.
Özkırım, A., Keskin, N. 2005. The determination of tracheal mite, Acarapis woodi incidence in the Republic of Turkey. Apimondia Scientific Programme, No:90, Ireland.
Özkan-Koca, ZanJani, P., Çakmak, İ., SevenÇakmak, S., Kandemir 2016.Ülkemizde B(ursa bölgesi’ndeki balarılarında nosema ceranae’nın mikroskobik ve moleküler tanımlanması. (Microscopic and moleculer identification of nosema ceranae in honeybees from Bursa province of Turkey). Uludag Bee. J. / Uludağ Arı Derg. 16(1): 20-26.
Öztürk and Akyol, 2010 Doğu Akdeniz Bölgesi Koşullarında Yetiştiriciliği Yapılan Balarısı (ApismelliferaL.) Kolonilerinde Hijyenik Davranış Özelliklerinin Belirlenmesi, IV. Uluslar arası Katılımlı Marmara Arıcılık Kongresi, 18 Mart Üniversitesi, Çanakkale, 2-4 Aralık 2010.
Ruttner, F. 1988. Biogeography and Taxonomy of Honeybees, 3-34, Springer, Berlin.
Seeley, T D 2007. Honey bees of the Arnot Forest: a population of feral coloniespersisting with Varroa destructor in the northeastern United States. Apidologie: 19–29.
Sammataro, D., and Avitabile, A. 2011. The Beekeeper’s Handbook, 214-221, Cornell University Press, London.
Sarıöz, P. 2006. Dünden bugüne Türkiye’de arıcılık. Stil matbaacılık, 14-15, İstanbul.
Şimsek, H., Özcan, C. 2001. Elazığ Yöresinde Bulunan Arı İşletmelerinde Avrupa Yavru Çürüklüğü Hastalığının Araştırılması. Turk J Vet Anim Sci, 25 929-932.
Şimşek H. 2005. Elazığ yöresi bal arılarında bazı parazit ve mantar hastalıklarının araştırılması. Ankara Üniv Vet Fak Derg, 52, 123-126.
Şimşek D. 2007. Muğla ili bal arılarının (Apis mellifera L.) mikrobiyal ve paraziter hastalıklar yönünden incelenmesi. H.Ü Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
Sorkun K., 2008. Türkiye’nin Nektarlı Bitkileri Polenleri ve Balları,Palme Yayınları Ankara.
Spivak, M; Gillliam, M 1998. Hygienic behaviour of honey beesand its implications for control of brood diseases and Varroa. PartII. Studies on hygienic behaviour since the Rothenbuhler era.Bee World 79: 169-186.
Temiz, I., 1983. Folbex-VA ilacının varroa parazitine karşı etkinliğinin saptanması üzerine araştırmalar. Ege Bölge Zir. Arşt. Enst, Yayın no: 35, iv+36s
Traver, B.E., Fell, R.D. 2014. Nosema and Honey Bee Colony Health. Virginia Polytechnic Institute and State University, Virginia Cooperative Extention.
Topçu B. and Arslan MÖ. 2004. The Prevalence of Nosemosis in Honey Bee in The Province of Kars. Uludağ Arıcılık Dergisi, 164-170.
Ünal , HH., Oruç, HH., Sezgin, A., Kabil, E. 2010.Türkiye’de, 2006-2010 yılları arasında, bal arılarında Görülen ölümler sonrasında tespit edilen pestisitler “Determined pesticides after honey bee deaths between 2006 and 2010 in Turkey. U. Arı Derg./ U. Bee J. 10: 118,126.
Ütük AE., Pişkin, FÇ., Kurt M. 2010. Türkiye’de Nosema ceranae’nın ilk moleküler tanısı. Ankara Üniv Vet Fak Derg, 57, 275-278.
vanEngelsdorp, D., Tarpy, DR., Lengerich, EJ., Pettis, J., 2013. Idiopathic brood disease syndrome and queen events as precursors of colony mortality in migratory beekeeping operations in the eastern United States. Preventive Veterinary Medicine, 108: 225-233.
Webster TC., Pomper KW., Hunt G., Thacker EM., Jones SC. 2004. Nosema apis infection in worker and queen Apis mellifera, Apidologie 35, 49–54.
Wilson-Rich, N., Spivak, M., Fefferman, N.H., Starks, P.T. 2009. Genetic, individual and group facilitiation of diseases resistance in insect socieities. Ann. Rev. Entomol. 54: 405-23.
Williams, IH. 1994. Bees for pollination-conclusion and recommendations of the EC workshop on bees for pollination held in Brussels, 2-3 March 1992. Bee World 75(1):46-48.
Yalçınkaya, A., Keskin, N., 2010. The Investigation of Honey Bee Diseases After Colony Losses in Hatay and Adana Provinces of Turkey, Mellifera, 10:20 (24-31).
Yang X., Cox-Foster D. 2005. Impact of An Ectoparasite on the Immunity and Pathology of an Invertebrate: Evidence for Host Immunosuppression And Viral Amplification. Proceedings of National Academyof Sciences of USA. 102, 7470-7475.
Yang X., Cox-Foster D. 2007. Effects of Parasitization by Varroa Destructor on Survivorship and Physiological Traits of Apis mellifera In Correlation With Viral Incidence And Microbial Challenge.Parasitology, 134, 405-412.
Yılmaz B., 2008. Türkiye Arıcılık Raporu. Uluslararası Muğla Arıcılık ve Çam balı Kongresi. 25-27 kasım 2008, Muğla.
Yılmaz B.,Canlı D. 2012. Türkiye’de Arıcılık. TSE Standart Ekonomik ve Teknik Dergi 51(601) 40- 45.
Yılmaz, B. 2013. Türkiye’de Arıcılık. V. Marmara Arıcılık Kongresi, 4-6 Nisan, Uludağ Üniversitesi, Prof.Dr. Mete Cengiz Kültür Merkezi, Bursa.
Zeybek, H.1991. Arı Hastalıkları ve Zararlıları. Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı Hayvan Hast. Araş. Enst. Müd. Etlik - Ankara.