Çarlık Rusyası’nın Türkistan Coğrafyasını İşgal Süreci: Hokand Hanlığı Örneği

Türkistan coğrafyası, tarih boyunca yeraltı ve yerüstü kaynakları ve ticari olanakları bakımından dünyanın önemli bölgelerinden biri olmuştur. Bu bakımdan sürekli değişik devletlerin rekabet alanı haline gelen bu kadim coğrafya, gerek Çarlık Rusya’sı ve gerekse Sovyetler Birliği döneminde çeşitli bahaneler ileri sürülerek istilaya maruz kalmıştır. Emir Timur’un bakiyesi olarak ortaya çıkan Hive, Buhara ve Hokand Hanlıkları kendi sınırları içerisinde siyasî varlıklarını sürdüren müstakil birer devlet olmakla birlikte, aynı etnik kökene, aynı dine ve aynı kültüre mensup olmalarına rağmen, sadece hanedan veya boy farklılıkları sebebiyle birbirleriyle sürekli kavga eden, yıkıcı savaşlar yapan, basit birer siyasî teşekküller olarak karşımıza çıkarlar. Bu siyasî yapı ve zihniyet yüzünden şehirler sık sık el değiştirmiş, çok ciddi tahribata uğramış, zaman zaman şehir ahalisi kılıçtan geçirilip yağmalanmıştır. Bu kargaşa sadece hanlıklar arasında değil, aynı hanlıktaki devlet görevlileri arasında bile sürekli yapılagelmiştir. Bu durum dikkate alındığında, Türkistan coğrafyasında Çarlık Rusya’sının işgallerinin neden hızla yayıldığı sorusunu sormak abesle iştigal olacaktır. Bu makale, Orta Asya’nın Rus hâkimiyetine girmeden önceki durumunu, bölgenin Rus egemenliğine girmesine neden olan faktörleri, Çarlık Rusya’sı döneminde oluşturulan bölge politikalarını ve yapılan uygulamaları objektif bir bakış açısıyla değerlendirmek amacıyla hazırlanmıştır. Ayrıca Rusya’nın, Türkistan’da hüküm süren hanlıkları nasıl ve ne şekilde ele geçirdiği, Hokand Hanlığı örneğinde açıklanmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Çarlık Rusya, Hokand Hanlığı, Buhara Hanlığı, Türkistan, Hudayar Han

The Process Tsarist Russia's Occupation of Turkestan Geography: The Case of Hokand Khanate

The geography of Turkistan has been one of the important regions of the world in terms of underground and aboveground resources and commercial opportunities throughout history. In this respect, this ancient geography, which has become the competition area of different states, has been subjected to invasion by putting forward various excuses during both the Tsarist Russia and the Soviet Union. The Khiva, Bukhara and Hokand Khanates, which emerged as the remainder of Emir Timur, are independent states that maintain their political existence within their borders. However, these states belonging to the same ethnic origin, religion, and culture are also seen as simple political organizations that constantly quarrel with each other, waging destructive wars only because of dynasty or height differences. Due to this political structure and mentality, the cities frequently changed hands, were severely damaged, and from time to time the inhabitants of the city were slaughtered and plundered. This turmoil has always taken place not only among khanates but also among government officials in the same khanate. Considering this situation, it would be absurd to ask the question of why the invasions of Tsarist Russia spread rapidly in Turkestan geography. This article has been prepared in order to evaluate the situation of Central Asia before the Russian domination, the factors that caused the region to come under Russian domination, the regional policies and practices implemented during the Tsarist Russia period with an objective perspective. In addition, how and how Russia captured the khanates that ruled in Turkestan was tried to be explained in the example of Hokand Khanate.

Keywords:

Tsarist Russia, Hokand Khanate, Bukhara Khanate, Turkistan, Hudayar Khan,

PDF

___

Abazov, R. (2002), “Çarlık Yönetimi Altında Kırgızlar”, Çev.: Ö. Çınarlı, A. Karan, Türkler, 18.
Âtıf, M. (1998), Kaşgar Tarihi: Bâis-i Hayret Ahvâl-i Garibesi, Haz. İ. Aka-V. Günay-C.Telci, Kırıkkale.
Barthold, W. (1988). “Hokand”, DİA, V, İstanbul. MEB Yay.
David McKenzie, ‘’The Conquest and Administration of Turkestan, 1860-85’’, Russian Colonial Expansion to 1917.
Donelly, A. (1968) The Mobile Step Frontier:The Russian Conquest and Colonization of Bashkiria and Kazakhstan to 1850, New Haven: Yale University Press.
Hayit, B. ( 1995 ), Türkistan Türklerinin Millî Mücadeleleri Tarihi, Ankara: TTK Yay.
Hayit, B. (1975) ,Türkistan: Rusya ile Çin Arasında, İstanbul: Otağ Yay.
Keserci, R. (2019), Hokand Hanlığı’nda Bir Kırgız Kadın General: Kurmancan Datka (1811-1907), Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Konukçu, E. (1998), Hokand hanlığı, DİA, XVIII, İstanbul: TDV Yay.
Kurat, A.N. (1990), Türkiye ve Rusya, Ankara: Kültür Bakanlığı, Sevinç Matbaası,
Kurat, A.N. (1999), Rusya Tarihi, Başlangıçtan 1917’ye Kadar, Ankara: TTK Yay.
Kutay, C. (1998), Sahte Derviş, İstanbul: Aksoy Yayıncılık.
Macit, A. (2008), Başbakanlık Osmanlı Arşiv Belgeleri Işığında Osmanlı-Hokand Hanlığı Münasebetleri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
Mert, Ö. (1976), “Buhara Emirliği Elçisi Muhammed Parsa Efendi’nin İstanbul’daki Diplomatik Faaliyetleri (1867–1869)”, Türk Kültürü Araştırmaları, XV/ 1-2: 93107.
Ploskih, (1992), İstoriya Kırgızov (Dosovetskiy Period), Bişkek: İlim Yay.
Ploskih, V.M.(1977) Kırgızı i Kokandskoe Hanstvo, Frunze: İlim Yay.
Saray, M. ( 2002 ), “Rusya’nın Türkistan’da Yayılması”, Türkler, 18.
Saray, M. (1984), ‘’Ruslar’ın Orta Asya’yı Ele Geçirmeleri’’, ODTÜ, Asya-Afrika Araştırmaları Grubu, No. 1. Ankara: Mimarlık Fakültesi Basım İşliği.
Saray, M. (1993), Kazak Türkleri Tarihi: Kazakların Uyanışı, İstanbul.
Saray, M. (1994), Rus işgali devrinde Osmanlı Devleti ve Türkistan Hanlıkları arasındaki siyâsî münâsebetler. (1775-1875). Ankara: TTK Yay.
Saray, M. (2004). Modern Kırgızistan’ın doğuşu. Ankara: Detamat Tanıtım, Tasarım Matbaacılık. Taşağıl, A. (2012), İslam Ansiklopedisi, TDV, XLI, İstanbul.
Wint, G. (1941), The British İn Asia (Faber And Faber Limited), London.
Yazıcı, T. (1995), Fergana, DİA, XII, İstanbul: TDV Yay.