TÜRK VE TÜRK DÜNYASI DESTANLARINDA “AĞAÇ” ETRAFINDA ŞEKİLLENEN ANLAM OLGUSU

Destanlar, oluştukları toplumların tarihi ve kültürel olarak bir nevi hafızası hüviyetindedirler. Bundan dolayı toplumların tarihi süreç içerisindeki serüvenlerinin yansımalarını destanlardan takip edebiliriz. Türk dünyasında en yaygın icra geleneğine sahip olan türlerden biri olan destanlarda toplum hayatının her aşamasına uygun olarak izler bulmak mümkündür. Toplumsal kabul ve retlerin, inanç dünyasına ait uygulamaların izdüşümleri destanlar aracılığıyla takip edilebilir. Destanlarda Türk kültür hayatına ait olarak karşılaşılan unsurlardan biri de ağaçtır. Özellikle Gök Tanrı/ Şamanizm inancına sahip olan topluluklarda yaratılış ve çoğalmayla da ilişkilendirilen ağaç birçok farklı yönüyle destanlarda kendisine yer bulmuştur. Bu çalışmada Türkiye Türkçesine aktarılmış Türk Dünyasına ait destanlarda yer alan ağaçla ilgili unsurlar kült ve somut gerçeklik etrafında kazandıkları anlam çerçevesinde tasnif edilerek değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler:

Ağaç, Kült, Destan, Orman, Türk Kültürü

The Meaning Phenomenon Shaped Around the “Tree” in Turkish Epic and Turkish World Epic

Epics are a kind of memory of the societies in which they were formed in terms of history and culture. Therefore, we can follow the reflections of the adventures of societies in the historical process from epics. In epics, one of the genres with the most common performance tradition in the Turkish world, it is possible to find traces in accordance with every stage of social life. The projections of social acceptance and rejection and practices belonging to the world of belief can be followed through epics. One of the elements that belong to Turkish cultural life in epics is the tree. Especially in societies with the belief of Sky God / Shamanism, the tree, which is also associated with creation and reproduction, has found itself a place in epics in many different aspects. In this study, factors related to Turkey-located sagas of the trees transferred to Turkish Epic and Turkish World Epic will be assessed by classifying the frame and the concrete reality that they earn around the cult.

Keywords:

Tree, Cult, Forest, Turkish Culture,

PDF

___

1. Örnek Sedat Veyis, 100 Soruda İlkelerde Din, Büyü, Sanat, Efsane. Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1988,102–103 s.
2. Ergun P., Türk Kültüründe Ağaç Kültü, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, 2017, 21 s.
3. Kafesoğlu İ., Türk Millî Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2012, 290–291 s.
4. Ergun Metin, Yakut Destan Geleneği ve Er Sogotoh. TDK Yayınları, Ankara, 2013, 92–460 s.
5. Taş İsmail, Türk Düşüncesinde Kozmogoni-Kozmoloji. Kömen Yayınları, Konya, 2002, 51 s.
6. Ersöz Murat, Saha (Yakut) Türklerinin Kahramanlık Destanı Culuruyar Nurgun Bootur Destanı. Türksoy, Ankara, 2010, 103–323 s.
7. Koçak Aynur, Gündoğdu Sümeyye, “Kahramanın Yolculuğunda Dişil Varlıklar: Karaçay-Malkar Nart Destanları Örneği”, Journal Of Turkish Language And Literature, Volume: 4, Issue: 1, 2018, s.101–125.
8. Demirbaş Dicle, “Tuva Destanlarında Maddi Kültür”, Yüksek Lisans Tezi. Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili Ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Kırşehir, 2017, s. 62–278.
9. Bayram Bülent, Çuvaş Türklerinin Kahramanlık Anlatmaları (Alplar), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 2010, 39–251 s.
10. Yeşildal Ünsal Yılmaz, “Er Töştük Destanı (İnceleme-Metin)”, Yayınlanmamış Doktora Tezi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Ankara, 2015, s. 719–725.
11. Akmataliyev A., Kadırmambetova A., Kırgız Destanları 7. (çev. N. Yıldız), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2009, 185–335 s.
12. Fedakar S., “Özbek Destan Geleneği ve Rüstem Han Destanı”, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, İzmir, 2003, s. 163.
13. Urmançı F., Tatar Destanları 1, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2007, 173–301 s.
14. Arıkoğlu Ekrem, Hakas Destanları I, TDK Yay., Ankara, 2007, 71– 609 s.
15. Kaba Ali, “Altay, Tuva, Hakas ve Şor Destanlarında At Motifi Üzerine Bir İnceleme”, Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Kırşehir, 2011, s. 81.
16. Alpısbayeva K., Sakenov S., Düysengül J., Kazak Destanları 7. (Aktaran: Bülent Bayram), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2010, 75–335 s.
17. Kobotarian Nabi, Azizpour Roghaiyeh, “Âşık Edebiyatı Destancılık Geleneği Bağlamında Şikâri Destanı’nın İran Türkleri İçin Önemi”, İnternational Journal of Filolagia, Yıl.2.S.2, 2019, s. 1–12.
18. Süleymanov Ahmet, Gaynislam İbrahimov, Ergun Metin, Başkurt Destanları 2, (Aktaran:Metin Ergun, Gaynislam, İbrahimov, Feride Aetbaeva, Mehmet Yasin Kaya), TDK, Ankara, 2014, 61–73 s.
19. Çobanoğlu Özkul, Türk Dünyası Epik Destan Geleneği, Akçağ Yayınları, Ankara, 2007, 205–155 s.
20. Ergin Muharrem, Dede Korkut Kitabı (Giriş-Metin Faksimile), 2.Baskı, TDK, 1989, 140–214 s.
21. Bang W., Rahmeti G.R., Oğuz Kağan Destanı, İstanbul: Burhaneddin Basımevi. İstanbul, 1936. s. 15.
22. Şahin Halil İbrahim, “Türkmenistan Sahası Destancılık Geleneği ve Türkmen Destanları”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Doktora Tezi, Balıkesir, 2009. 904 S.
23. Arvas Abdulselam, “Dede Korkut Destanı ve Kıpçak Sahası Epik Destan Geleneği”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi, Van, 2009, s. 140, 320.
24. Yıldız Naciye, Manas Destanı (W. Raddloff) ve Kırgız Kültürüyle İlgili Tespit ve Tahliller, TDK, Ankara, 1995, 462–536 s.
25. Ergun M., Aça M., Tıva Kahramanlık Destanları 2, Akçağ Yay., Ankara, 2005, 225– 239 s.
26. Bekki S., Maaday-Kara Destanı, Elazığ, Manas Yayıncılık, 2007, 375, 546–550 s.
27. Yılmaz G.K., Hakas Destanları 4: Altın Taycı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2013, 63, 115 s.
28. Ergun Metin, Şor Kahramanlık Destanları, Akçağ Yayınları, Ankara, 2006, 160–333 s.
29. Ergun M., İbrahimov G., Başkurt Halk Destanı Ural Batır, Türksoy Yayınları, Ankara, 1996, 237–238, 147 s.
30. Ergun M., “Türk Ağaç Kültü İnancının Dede Korkut Hikâyelerindeki Yansımaları”, Millî Folklor, 47, 2000, s. 22–30.
31. Demir Necati, Erdem Mehmet Dursun, Battal Gazi Destanı, Hece Yayınları, Ankara, 2006, s. 305.
32. Çudoyakov A.İ., Şor Destan İncelemeleri, (çev.Caşteğin Turgunbayer), TDK, Ankara, 2007, 110–111 s.
33. Özkan Fatma, Altın Arığ Destanı, Bilig Yay., Ankara, 1997, 35–179 s.
34. İnan Abdulkadir, Tarihte ve Bugün Şamanizm, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1986, 15 s.
35. Ögel Bahaeddin, 1993). Türk Mitolojisi. C I. TTK Yayınları, Ankara, 74 s.
36. Elliade Mircea, Şamanizm İlkel Esrime Teknikleri.1.Baskı, İmge Kitapevi, Ankara, 1999, 63 s.
37. Togan Zeki Velidi, Oğuz Destanı, Reşideddin Oğuz-namesi Tercüme ve Tahlili, İstanbul, 1972, 26 s.
38. Tatlıcan Nezih, “Edigey Merkezli Epik Anlatılarda (Başkurt-Kazak-Tatar) Mitoloji ve Tarihsellik”, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 2013, s. 40–85.
39. Akmataliev A., Mukasov M., Kırgız Destanları 13 (Canış Bayış) (Aktaran M. Aça), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2013, 37 s.
40. Abalı İsmail, “Canış, Bayış Destanı (Moldobasan Musulmankulov, Cusupaalı Canayev, Kalık Akiyev, Sarıkunan Dıykanbaev Varyantları) İnceleme-Metin”, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, İzmir, 2015. s. 205.
41. Demir Yusuf, “Kırgız Destanları Üzerine Kültürel Tespit ve Tahliller (Karagul Botom, Calayır Calgız, Ak Bermet – Kaçkan Kız, Kız Cibek)”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, 2019, s. 177.
42. Türker Ferah, “Kırgız Destanı ‘Kız Darıyka’ Üzerinde Bir Araştırma”, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dünyası Araştırmaları Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 2005, s. 271.
43. Aksoy Hüseyin, “Kırgız Destanlarında Kadın Tipler”, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, İzmir, 2019, s. 331.
44. Aktaş Erhan, Hakas Destanları 3 Han Orba, TDK Yay., Ankara, 2011, 151–215 s.
45. Gülensoy Tuncer, Manas Destanı, Akçağ Yayınevi, Ankara, 2002, 42 s.
46. Çeribaş Mehmet, Kırgız Türklerinin Destancılık Geleneği ve Er Soltonoy Destanı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 2011, 92 s.
47. Uluışık Pelin, “Hakas Destan Dairesinden Bir Kadın Kahraman:Huban Arığ”, Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, Cilt: 11, Sayı: 24, 2018, s. 137–157.
48. Sönmez Seniha, “Türklerde Dağ Kültü İnancı ve Altay Tıva ve Şor Destanlarında Dağ”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir, 2008, s. 108.
49. Çetin Halil, “Koblandı Batır, Alpamış ve Köroğlu Destanlarının Kazak Versiyonunun Halk Bilimsel Açıdan İncelenmesi”, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Yüksek Lisans Tezi, Muğla, 2016, s. 213.
50. Tavkul Ufuk, Karaçay-Malkar Destanları, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2014, 37–43 s.
51. Günay Umay, Türkiye’de Âşık Tarzı Şiir Geleneği ve Rüya Motifi, Akçağ Yay., 2018, Ankara, 129–131 s.
52. Üçüncü Kemal, Kazak Türklerinin Kahramanlık Destanları Alpamış, 1 Baskı,Töre Yayın Grubu, 2006, 28 s.
53. Gül Veli, “Altayca Almıs Kaan Destan (Giriş –Metin Aktarma-Dizin)” Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, İstanbu, 2008, 315 S.
54. Yıldırım Seyfullah, “Türkistan’dan Anadolu’ya Bir Tip ve Bir Masalın Seyahati: Jalmavız Kempirden Congalaz Karısına”, Turkish Studies. S. 10/12. Yaz, 2015, s. 1261–1274.
55. Özcan Deniz, “Kazak Batırlık Dastanları Üzerine Bir İnceleme”, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dünyası Edebiyatı Anabilim Dalı Doktora Tezi, İzmir, 2011, s. 96.
56. Yılmaz Emrah, “Türkmen Halk Destanı Necep Oglan”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Yüksek Lisans Tezi, 2016, s. XXIV.
57. Ayımbetov K., Karakalpak Folklorı, Nukus, 1977, 85 s.
58. Arıkan M., Kazak Destanları 1, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2007, 589–591 s.
59. Urmançı F., Tatar Destanları 2, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2007, 37 s.
60. İnayet Alimcan, Uygur Halk Destanları, TDK, Ankara, 2013, 83 s.
61. Roux Jean Paul, Eskiçağ ve Ortaçağda Altay Türklerinde Ölüm. (çev. Aykut Kazancıgil), Kabalcı Yay., İstanbul, 1999, 221–236 s.
62. Barthold Wilhelm, “Türklerde ve Moğollarda Defin Merasimi Meselesine Dair”, (çev.Abdulkadir İnan), Belleten. XI/43, 1947, s. 515–539.
63. Davletov Timur, Huban Arığ – Hakas Türklerinin Kadın Yiğitlik Destanı, TÜRKSOY Yayınları, Ankara: 2006, 256 s.